Tom XI: Humanistyka współczesna

Redaktorzy serii:
Wit Pasierbek, Bogdan Szlachta

Redaktor tomu:
Bogusława Bodzioch-Bryła

WPROWADZENIE

Humanistyka współczesna znajduje się w stanie permanentnej dynamiki. Będąc sumą dyscyplin oraz obszarów interdyscyplinarnych, stanowi również sumę tradycji i nowoczesności, efekt następowania i nakładania się kolejnych zwrotów, przekraczania dominujących trendów, obszarów zainteresowań. Jeśli uwzględnić perspektywę przemian technologicznych, jawi się humanistyka jako obszar fuzji i konwergencji medialnych, z ważną rolą tzw. międzyobszarów, przestrzeni inter-, multi-, transmedialnych. Adekwatnie tę złożoność diagnozuje termin „nowa humanistyka”, powstały z przekonania o radykalnej odmienności sytuacji, w jakiej znalazły się nauki humanistyczne na skutek procesów integracji z innymi dziedzinami i dyscyplinami, zarysowującej się perspektywy unidyscyplinarności oraz roli cyfrowych przemian technologicznych. Badacze postrzegają nową humanistykę jako rodzaj splotu, „dorzecza pięciu nurtów”: humanistyki cy­frowej, zaangażowanej, kognitywnej, posthumanistyki i humanistyki artystycznej (Nycz, Czapliński), a kategorią użyteczną dla tego kontekstu jest termin „syntopia” (Pöppel, Zawojski).

Wielka popularność, jaką w refleksji naukowej poświęconej przemianom humanistyki w czasie ostatnich dekad zdobyła kategoria „zwrotu” (lingwistycznego, antropologicznego, kulturowego, darwinowskiego, dramaturgicznego, etycznego, ikonicznego, interpretacyjnego, ku rzeczom, narratywistycznego, performatywnego, poznawczego, pragmatycznego, retorycznego, topograficznego, technologicznego, „nie-ludzkiego” [non­human turn], cyfrowego), a także będące skutkiem tych procesów zmiany optyki badawczej doprowadziły do powstania nowych kierunków i nurtów badawczych (proces ich generowania nadal trwa). Badacze śledzący te zmiany podkreślają potrzebę wiązania ich z najnowszymi odkryciami biologii i neurofizjologii, co może zaowocować radykalną zmianą paradygmatu, przełamującą granicę między kulturoznawczym i przyrodoznawczym systemem opisu, w której to perspektywie

bez popadania w sprzeczność będzie się traktować ducha, świadomość, akty woli i wolność działania jako procesy naturalne, […] polegające na procesach biologicznych (D. Bachmann-Medick, Cultural turns. Nowe kierunki w naukach o kulturze, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2012).

Wyostrzają się różnice między humanistyką opartą na „rozumieniu” (coraz częściej określaną mianem „starej”) a „nową” z jej kluczowymi kategoriami, takimi jak doświadczenie (otwarte na ujmowane całościowo „bycie w świecie”, uwzględniające sferę uczuć, zjawisk somatycznych, wrażeń wynikłych z obcowania z rzeczami, niepodlegające ograniczeniu wyłącznie do kwestii świadomościowych, kognitywnych, językowych), sprawczość (sprawstwo zakorzenione w przebiegu życia, organizmie), materialność (przekonanie o naturalnej sprawczości obiektów fizycznych itd.).

Powtarzające się zarzuty wobec klasycznej humanistyki oscylują wokół m.in. ograniczeń wynikających z paradygmatu kartezjańskiego (res cogitans Kartezjusza, „Ja transcendentne” Kanta, „czyste Ja” Husserla); dualizmu materii i ducha (ciała i umysłu, natury i kultury); logocentryzmu; uprzywilejowanej perspektywy jednostki myślącej, lecz bezcielesnej; przekonania o istnieniu stałych, obiektywnych praw obowiązujących w przyrodzie oraz swobodnie kształtowanych znaczeń społecznych i kulturowych; dominującego w nauce dążenia do zastępowania świadectw zmysłów składających się na niepewną wiedzę (doksa) abstrakcyjnymi pojęciami nauki (episteme) itp. (Bukraba-Rylska). Mnożą się propozycje zastąpienia powyższych założeń ich przeciwieństwami. Badacze postulują m.in. porzucenie humanistyki antropocentrycznie zorientowanej (Latour, Lash, Lury); rozwijanie podejścia opartego na założeniu, że jednostka jest obecna w świecie dzięki doświadczeniu, a nie przez jego językowe reprezentacje (Hastrup). Wychodzą z założenia, że skoro „czysto ludzka prawda” sytuuje się poza używanym słownikiem, a język nauki nie daje dostępu do najważniejszych dla człowieka znaczeń, bardziej zasadne będą sposoby dotarcia do nich na drodze uprawiania antropologii performatywnej bądź ewokacyjnej itp. (Bukraba­‑Rylska). To tylko wybrane wątpliwości, propozycje i rozpoznania.

Zakres tematyczny niniejszego tomu pt. Humanistyka współczesna jest niezwykle szeroki i z uwagi na objętościowe ograniczenia wydawnicze niemożliwa byłaby próba realizowania go w całości. Niezbędne było więc ustalenie klucza metodologicznego, uwzględniającego aspekt interdyscyplinarny i intermedialny. By zachować równowagę między tym, co nowe, a tym, co wynika z tradycji humanistyki, stanowić go miało połączenie horyzontalnego, klasycznego ujęcia dyscyplinowego (obejmującego większość spośród dyscyplin humanistycznych) z „wertykalnym”, skoncentrowanym na aspekcie transformacji, będącej skutkiem nowomedialnych przemian konwergencyjnych. Intencją tkwiącą u podstaw powstania tomu było ukazanie trzech współtworzących współczesną humanistykę płaszczyzn: 1) aspektu nowości, przemian, XX/XXI-wiecznej współczesności, 2) roli tradycji i 3) interdyscyplinarnego potencjału. Płaszczyzny te łączą się w obrębie zawartych w tomie haseł-esejów, dlatego też niektóre z nich już w tytule zawierają pojęcia odpowiadające „fuzjom”, „konwergencjom”, „splotom transdyscyplinarnym”, „transformacjom”.

Tom Humanistyka współczesna pomyślany został jako platforma wymiany myśli, a do jego współtworzenia zaproszeni zostali badacze specjaliści z kilku ośrodków naukowo-akademickich (Uniwersytetu Ignatianum w Krakowie, Polskiej Akademii Nauk, Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie). Każde z haseł-esejów przygotowane zostało przez badacza specjalizującego się w danej problematyce, mającego w dorobku naukowym liczne prace z bliskiego hasłu zakresu tematycznego. Znajdziemy tu analizy kulturoznawców, medioznawców, filozofów, literaturoznawców, historyków, religioznawców, artystów plastyków i artystów wizualnych, kognitywisty, językoznawcy, politologa, socjologa, bibliotekoznawcy. Wielu autorów prowadzi badania interdyscyplinarne.

Poza hasłami skoncentrowanymi na współczesnych tendencjach badawczych i przemianach poszczególnych dyscyplin humanistyki (literaturoznawstwa, językoznawstwa, filozofii, sztuk pięknych, religioznawstwa) znajdziemy w tomie hasła skupione na aspekcie wchodzenia humanistyki w interdyscyplinarne i ponaddziedzinowe związki (Psycho­logia mediów…; Humanistyka kognitywna; Humanistyka cyfrowa; Posthumanizm; E-literatura…; Ekonomia literatury; Humanizm architektury), hasła przybliżające kwestie narzędziowo-metodologiczne (Fuzje i konwergencje. Narzędzia współczesnej humanistyki, Nowe role bibliotek we współczesnej humanistyce), hasła podkreślające istotność tradycji (Źródła współczesnej humanistyki; Nowe formy badania przeszłości…), w końcu hasła akcentujące (z perspektywy filozofii i antropologii kultury) niebezpieczny potencjał zachodzących przemian (Kryzys jako przedmiot badań…, Mity współczesnej humanistyki).

Tematykę podjętą w tomie inicjuje hasło skoncentrowane na zakresach znaczeniowych pojęć „humanistyka”, „humanistyka współczesna”, „nowa humanistyka”, akcentujące dynamiczny proces przeobrażeń, jakim podlegają nauki humanistyczne, skutkujący naprzemiennymi okresami ich rozkwitu i osłabienia. Czytelnik odnajdzie w tomie refleksję nad kryzysem kultury, połączoną z pytaniem o kondycję kultury współczesnej i jej możliwy koniec. Odnajdzie również analizę funkcjonujących w humanistyce mitów (obecnych w dominujących nurtach myślenia, mitycznych patronów humanistyki itd.). Osobną uwagę poświęcono humanistyce kognitywnej (interdyscyplinarnemu programowi badań łączących nauki humanistyczne z przyrodniczymi i technicznymi), posthumanizmowi (powstałemu w odpowiedzi na realny kryzys antropologiczny, będącemu jednak raczej częścią tegoż kryzysu niż jego rozwiązaniem), a także psychologii mediów (transdyscyplinie korzystającej z dorobku nauk humanistycznych, społecznych, informatyki, neuronauk, badającej związki między człowiekiem a nowymi środowiskami interaktywnymi pod kątem wzajemnego, dwukierunkowego wpływu). Refleksja obejmuje również nurt humanistyki cyfrowej oraz kwestię wykorzystywanych w jej obrębie narzędzi. Z perspektywą narzędziową łączy się aspekt środowiska i roli bibliotek naukowych, które wychodząc naprzeciw oczekiwaniom współczesnej humanistyki, z instytucji nastawionej na udostępnianie zbiorów przeobraziły się w placówki innowacyjne i wielofunkcyjne, oferujące różnorodne usługi, serwisy i szkolenia w zakresie korzystania z tradycyjnych i cyfrowych zasobów. Analizie poddane zostało religioznawstwo oraz katolicka nauka społeczna. Autorzy haseł postrzegają religię jako jeden z centralnych obiektów badań i namysłu humanistyki oraz czynnik określający nauki humanistyczne. Wychodzą z założenia, że humanistykę i Kościół łączy nie tylko historia, ale także centralne znaczenie pytania antropologicznego. Hasła skoncentrowane na przemianach literaturoznawstwa dotykają trzech aspektów: po pierwsze, przeobrażeń teorii literatury, tj. przejścia od teorii rozumianej jako wiedza porządkującą proces historycznoliteracki do teorii reprezentującej indywidualną perspektywę badawczą, wyrażoną w języku i opowieści na temat badanej literatury; po drugie, lokującego się u zbiegu literaturoznawstwa i humanistyki cyfrowej nurtu e-literatury, reprezentowanego przez utwory, w których sensy literackie łączą się z właściwościami nowych mediów, generując struktury transmedialne; po trzecie, ekonomii literatury. Poza literaturoznawstwem odnajdziemy w tomie refleksję poświęconą takim dyscyplinom, jak filozofia (rozumiana jako ludzkie przedsięwzięcie intelektualne, wyrastające z określnego nastawienia składającego się z komponentu poznawczego, wolitywnego i afektywnego), a także językoznawstwo, badające przemiany współczesnej polszczyzny następujące w wyniku wydarzeń historycznych XX/XXI wieku oraz zmian w sposobie komunikowania, zachodzących na skutek demokratyzacji, marketyzacji i technologizacji informacji. Autorzy haseł śledzą przeobrażenia w obszarze sztuki zaistniałe pod wpływem pojawienia się nowych form wyrazu artystycznego i przemian technologii, a także warunków politycznych i społecznych. Badają relacje między humanistyką a architekturą, dostrzegając w tej ostatniej portret człowieka, ślad jego życia, dążeń, potrzeb. Związki te powinny znaleźć przełożenie na sferę współczesnego projektowania architektonicznego. W tomie obecna jest istotna refleksja skupiona na badaniu źródeł oraz na roli przestrzeni międzykulturowej w badaniach historycznych, nurtu łączącego klasyczny warsztat historyka z metodami zaimplementowanymi z innych dyscyplin.

Tom słownika w wersji polskiej do pobrania: [PDF]