Tom X: Spory moralne

Redaktorzy serii:
Wit Pasierbek, Bogdan Szlachta
Redaktor tomu:
Piotr Duchliński

WPROWADZENIE

Moralność czy też jej doświadczenie przez człowieka narzuca istotne pytania: Co przez to pojęcie rozumiemy? Jak człowiek powinien postępować i dlaczego? Co sprawia, że czyn staje się dobry i powinny moralnie? Trzeba podkreślić, że każda moralność jest tworem złożonym i wielowarstwowym. Bezprecedensowo należy stwierdzić, że spory moralne są integralną częścią ludzkiego życia. Dość często pada w tym kontekście pytanie: skąd się one biorą? Właściwie trudno podać jednoznaczną i satysfakcjonującą odpowiedź. Negatywną implikacją takiego podejścia jest fakt, że większość ludzi może właśnie zachowywać się w ten sposób i być zdolna do zachowań etycznie niewłaściwych. Pozytywnym następstwem jest jednak fakt, że możliwa jest zmiana i zapobieganie takim zachowaniom, jeżeli pozna się i uświadomi sobie stojące za nimi mechanizmy i procesy. W tym miejscu pojawiają się kolejne pytania, które stanowią jedynie wierzchołek góry lodowej: dlaczego na świecie jest tyle cierpienia, sporów, konfliktów, wojen…? Czy problem leży po stronie ludzi, czy może po stronie moralności? Niektórzy obarczają za to winą człowieka. Czynią tak zwłaszcza obiektywiści, którzy po stronie ludzkiej doszukują się wszelkich wypaczeń moralności. Ale czy rzeczywiście człowiek jest tylko winny? – zapytają jednak w innym duchu kontekstualiści. Współczesny francuski filozof Paul Ricouer powiedział kiedyś, że przyczynia się do tego nieokreśloność zasad moralnych i ludzki charakter. Moralność jest wytworem człowieka. Dziedziczy wszystkie jego niedoskonałości. To właśnie w niej, jak w lustrze, zawsze przegląda się aktualna niedoskonała forma świadomości człowieka. W tym, co powiedział Ricouer, zawiera się jakaś prawda o uwarunkowanej różnymi czynnikami kondycji homo sapiens. Etyka nie jest w stanie sformułować tak precyzyjnych, jednoznacznych zasad i reguł praktycznego działania, które określałyby wszystkie sytuacje moralne, w które uwikłane są ludzkie procesy decyzyjne. Wszak byłoby idealnie, gdyby udało się skonstruować taki uniwersalny algorytm do rozwiązywania moralnych sporów. Jak dotąd go jednak nie wymyślono i najprawdopodobniej nigdy nie powstanie. Poza tym ludzki charakter, którego integralnym elementem jest wrodzony temperament, sprzyja temu, że na określone sytuacje moralne reagujemy tak, a nie inaczej, tzn. zawsze w indywidualny sposób, czasem różny od tego, jaki wymaga od nas koncepcja etyczna. I choć etycy twierdzą, że na pewne sytuacje moralne wszyscy powinniśmy reagować tak samo, albowiem obowiązuje nas zawsze identyczny zestaw moralnych powinności, to jednak wrodzony temperament sprawia, że nie zawsze idziemy za obiektywnymi powinnościami, nierzadko ulegamy skłonnościom, uwzględniającym racje pozamoralne.

Studiując historię etyki, począwszy od czasów starożytnych, a na czasach współczesnych kończąc, dostrzegamy, że jest ona historią sporów, które toczyli ze sobą etycy różnych proweniencji, którzy próbowali przy pomocy dostępnych kulturowo środków konceptualnych dokonać racjonalizacji fenomenu moralności. Co jedni z pasją uznawali za ostateczne rozstrzygnięcia, inni z równą zaciekłością kwestionowali, twierdząc, że takich definitywnych rozstrzygnięć nie ma i że są one uroszczeniami etyków, którym bardziej chodzi o władzę nad człowiekiem, a nie na zrozumienie, jak naprawdę ludzie przeżywają moralność.

Nie dopracowała się etyka żadnej uniwersalnej metody rozstrzygania sporów moralnych. Choć wymyślono wiele ciekawych sposobów argumentacji etycznej, to również i w tej kwestii istnieje znaczna dowolność polegająca na tym, że jednych określone argumenty przekonują, innych nie. Już Arystoteles wskazywał, że w etyce musimy pożegnać się marzeniem o ścisłości, a już szczególnie takiej, jaka obowiązuje w naukach przyrodniczych. Sądy etyczne dotyczą ludzkiego działania, a ono nie jest do końca przewidywalne. Nie jesteśmy w stanie w stu procentach przewidzieć, jak ktoś się zachowa w danej sytuacji i jaką regułę praktyczną uzna za obowiązujący drogowskaz swojego działania. Sytuacje sporów moralnych mają nierzadko charakter patowy. W związku z tym warto postawić pytanie: czy w etyce chodzi o to, aby kogoś przekonywać i nawracać na swoje poglądy? Czy może powinniśmy poprzestać na nieudolnych próbach zrozumienia bez podejmowania czasem beznadziejnych wysiłków przeciągnięcia interlokutora na swoje stanowisko? Rozstrzygnięcia sporów moralnych uwikłane są w różne otoczki. Tworzą one przekonania ideologiczne, polityczne, religijne i światopoglądowe. Bardzo często otoczka ideologiczna uniemożliwia krytyczne spojrzenie na dany problem moralny, sprawiając, że spór przeradza się we wzajemne oskarżenia o to, kto jest moralnie bardziej prawomyślny.

Mimo że istnieje już znaczna objętościowo literatura przedmiotu na temat sporów moralnych, nie eliminuje to potrzeby refleksji, która w sposób metodologicznie uporządkowany pokazywałaby kolejne odsłony sporów etycznych, toczonych zwłaszcza w czasach współczesnych. Tom, który oddajemy do rąk polskiego i zagranicznego Czytelnika, zwiera wybrany przegląd współczesnych sporów moralnych. Spośród wielości różnych typów potyczek wybrano te najbardziej reprezentatywne, a więc te, wokół których toczą się najbardziej interesujące debaty. Przygotowując tom, nie kierowaliśmy się jakimś odgórnie przyjętym kluczem, np. chrześcijańskim czy laickim. Oddaliśmy głos różnym autorom, którzy reprezentują różne tradycje etyczne. Uwzględniono także głos Katolickiej Nauki Społecznej, jako ważnego partnera współczesnych debat dotyczących sporów moralnych. Wybrane typy sporów moralnych zostały przeanalizowane z różnych punktów widzenia, uwzględniających różne aspekty sprawy; chodzi szczególnie o kwestie historyczne, metodologiczne i systematyczne. Choć każdy rozdział ma strukturę hasła, to jednak omówienie zagadnień merytorycznych, a zwłaszcza rekomendacje, mocno naznaczone są piętnem autorskiego spojrzenia. Jest ono wyraźne także w analizie historycznej i w ujęciu systematycznym. W niniejszym opracowaniu nie chodziło tylko o streszczanie i przywoływanie stanowisk już dobrze znanych. Zawarte w tomie badania naukowe podejmują próbę nowego uporządkowania problemów dobrze znanych, ale tylko po to, aby wydobyć z nich takie treści, które mogłyby jeszcze przyciągnąć uwagę współczesnego Czytelnika, nie zawsze zainteresowanego abstrakcyjnymi deliberacjami etyków. Ważne jest to, że niniejszy tom został opracowany z myślą nie tylko o polskich czytelnikach, ale też zagranicznych. Z tego powodu autorskie ujęcie danego problemu okazało się szczególnie wskazane i uzasadnione. W ten sposób tom dotyczący Sporów moralnych spełnia funkcję promującą i popularyzującą polską etykę i filozofię. Ukazanie, w jaki sposób polscy etycy odnoszą się do najważniejszych sporów moralnych współczesności, to forma dowartościowania rodzimej filozofii, która ma swoim koncie wiele ważnych osiągnięć badawczych. Część z nich zostało zaprezentowanych w niniejszym tomie.

Maksymalistycznie nastawiony Czytelnik nie odnajdzie w tej książce wszystkich sporów moralnych współczesności. Zresztą nie taki był zamysł redaktorów, aby zasypywać odbiorcę przesadną wielością informacji. Chodziło raczej o zapoznanie go z przeglądem, który uwzględniałby najważniejsze współczesne spory moralne, które związane są z odpowiedzią na kluczowe pytanie: kim jest człowiek i jaka jest jego natura oraz ostateczne przeznaczenie?

Proponowany przegląd sporów moralnych umożliwia wstępną orientację, której zadaniem jest w pierwszej kolejności zainspirowanie Czytelnika do poszukiwania i pogłębiania wiedzy dotyczącej sporów moralnych. Czy niniejszy tom będzie taką inspiracją, niech ocenią sami Czytelnicy, którzy przecież każdego dnia zmagają się z przeróżnymi problemami. W poszukiwaniach tych nie zamykamy się w ramach jednego systemu etycznego, ale chcemy sięgnąć do tych etyków i filozofów, którzy najwyraźniej wydobyli na jaw pewne istotne aspekty moralności. Wydaje się, że przy niezmiernie szybkiej ewolucji cywilizacji potrzeba jednoznacznych wytycznych moralnych jest obecnie większa niż kiedykolwiek. Kolizje między teorią a praktyką uzewnętrzniają się w postaci etycznych dylematów współczesności. Szczególnie istotnymi dziś kwestiami – związanymi z globalizacją i uprzemysłowieniem – są problemy będące konsekwencją rozwoju medycyny (np. klonowanie) i tematyka ekologiczna (relacja na linii człowiek–środowisko). Wiele kontrowersji wzbudza stosunek moralności do polityki. Już w tym miejscu chcę podkreślić, że jestem świadom, iż nie dadzą one ostatecznej odpowiedzi na pojawiające się pytania. Takiej odpowiedzi po prostu nie ma. Autorskie próby opisania problemu, które Czytelnik znajdzie w tym tomie, są wyważone i otwarte na dalszą krytykę i dyskusję. Musimy mieć na uwadze to, że kiedy mówimy o zachowaniach, w których dochodzą do głosu spory moralne, ocena ich jest kwestią otwartą – nie tylko na różne racje z obszaru etyki, lecz i na argumenty z zewnątrz. W realizacji tych poszukiwań chodzi też o spotkanie i wzajemne ubogacenie się filozofii podmiotu, świadomości oraz filozofii przedmiotowej.

Tom słownika w wersji polskiej do pobrania [PDF]