Tom VI: Wielokulturowość

Redaktorzy serii:
Wit Pasierbek, Bogdan Szlachta
Redaktor tomu:
Bogdan Szlachta

WPROWADZENIE

Jeden gatunek i wiele kultur – to stan znany od dawna: już we wczesnym antyku pojawiły się różne wierzenia i mity wytworzone przez człowieka, które scalały poszczególne zbiorowości, umożliwiając uchwycenie „my” w zestawieniu z tym, co do „my” nie należy, co jest „obce” lub „inne”. Już w tamtym okresie znajduje się też próby różnicowania kultur, ukazywania, iż jedna z nich jest wyższa od innych, uzasadnia siebie i stanowi miarę, której inne zbiorowości nie spełniają, zasługując na miano „barbarzyńskich”. Pogłębiające się zróżnicowanie kultur, w połączeniu z mnożącymi się kryteriami różnicowania zbiorowości opartymi na odmiennościach wyznaniowych, narodowych, wreszcie klasowych, a nawet płciowych, ujawnia pogłębianie się zjawiska społecznego wymagającego analizy gwoli uchwycenia i opisania tego, co je różnicuje i jako takie wpływa na zróżnicowanie jednostek. Problem „tożsamości kulturowych” jest zarówno nowy, jak i dawny, ujawnia się we wszystkich epokach historii człowieka świadomie kreującego swe kultury, wspierającego się na nich, czyniącego je podstawą własnych rozstrzygnięć ­– jakby to, co kulturowo określone, warunkowało wybory dokonywane przez jednostki odtwarzające raczej kulturę zbiorowości, niż je kontestujące. Narastanie tendencji eksponujących kreowanie własnych tożsamości przez jednostki sprawia, że – szczególnie w konfrontacji różnych podejść formułowanych w debatach filozoficznych traktujących o człowieku i zbiorowościach – coraz wyraźniej ujawniał się problem zasadności miar danej kultury pozwalających oceniać decyzje jednostek, a z czasem również pozwalających oceniać inne kultury. To, co uniwersalne, a co już starożytni wiązali choćby z gatunkową naturą, „abstrakcyjną rozumnością” lub wolą Boga Jedynego raczej niż wielu bogów, schodziło na drugi plan, coraz częściej wydobywano bowiem to, co kulturowo określone, a co partykularne czy lokalne. W dobie dekolonizacji zaczęto wydobywać kwestię dominacji kultury kolonizatorów w zestawieniu z unieważnianą lub osłabianą kulturą ludów kolonizowanych, w nawiązaniu do znacznie wcześniejszych zmagań toczonych choćby przez Rzymian z innymi ludami, bądź chrześcijańskich prób ewangelizacji, podnosząc, iż każde z nich było w większym lub mniejszym stopniu naznaczone chęcią podporządkowania innych, dyskwalifikowanych kultur, a przez to ludzi je honorujących. Po II wojnie światowej, także w związku ze wzmagającymi się procesami migracyjnymi oraz przemianami w nauce, zwłaszcza w antropologii kulturowej, coraz częściej zaczęto podnosić, że każda kultura ma walor sobie właściwy, że niepodobna już podtrzymywać przeświadczenia, iż którakolwiek z nich może dostarczać miar uniwersalnych, w imię których ongiś wspierano próby zdominowania „innych”.

Obszar dociekań, który prezentujemy w tomie, obejmuje i dzieje, i zjawiska społeczne związane z istnieniem wielu kultur i różnie identyfikowanych „innych”. Uwzględnia jednak nade wszystko analizę tych ujęć, które wykształciły się w ostatnich dekadach w naukach społecznych oraz humanistycznych i wspierają się na problematycznej tezie o równości kultur. W obszarze tym znajdujemy uwagi prawników i filozofów polityki podejmujących próbę ukazania, na ile niezwykle wpływowa, „uniwersalizowana narracja zachodnia” o prawach człowieka, prawach jednostki należącej do dowolnego państwa odwołującego się do dowolnej kultury, zwiera się z „narracją” od niej różną, kładącą akcent na zróżnicowanie kulturowe zbiorowości i jednostek do nich należących, uzasadniająca nawet istnienie praw chroniących to zróżnicowanie. Uwagi te odzwierciedlają problem narastający szczególnie w tzw. wielokulturowych społeczeństwach zachodnich, gdzie mnogie grupy kulturowe zabiegają o przechowanie swej „inności” i nadanie jej ochrony przy pomocy rozstrzygnięć prawnych, które - zdaniem ich przedstawicieli i wielu uczonych - nie powinny już odzwierciedlać jedynie kultury dominującej (większości), lecz winny uwzględniać także ich racje. Problem ten rodzi liczne następstwa, kulminujące nie tylko pretensjami do radykalnej przebudowany stanu prawnego, uwzględniania różnych rozwiązań dla różnych grup w ramach prawa stanowionego przez organy tego samego państwa, apelami o odejście od „sekularyzmu” właściwego zachodnim społeczeństwom doświadczonym dramatycznymi zmaganiami XVI i XVII w. po rozpadzie Christianitas, ale także wezwaniami do podejmowania „akcji afirmatywnych” na rzecz potomków ongiś „wykluczonych” z powodów „rasowych” bądź kulturowych. Wspominana w kilku tekstach „polityka uznania” dotyczyć może jednak nie tylko dawniej identyfikowanych grup, odwołujących się do wspólnego czy wspólnotowego etnosu lub wspólnej religii, ale także grup nowych, określających swe „tożsamości kulturowe” w warunkach wyznaczanych już nie przez „narodowy” bądź religijny kontekst, lecz przez kształtowanie kultur własnych w związku z tak różnymi elementami, jak niepełnosprawność czy orientacje seksualne. Chociaż dominują nadal „identyfikacje dawne”, zwłaszcza w związku ze sporami o tolerancję „inności” i treść systemu prawnego, to „nowe identyfikacje kulturowe” zdają się wzmacniać debaty nie tyle o wielokulturowości jako zjawisku społecznym, ile o prawach przysługujących z jednej strony grupom (także nowo indentyfikującym się), z drugiej zaś ich członkom. Prawa takie nie mają być już chronione przez społeczeństwo liberalno-demokratyczne i jego organy prawodawcze wedle dawnego sposobu pojmowania liberalizmu nastawionego na ochronę granic tego, co należy do jednostki na „mocy samej natury”, jak rzekłby John Locke i jego naśladowcy. Prawa takie, o ile przyznane grupom raczej niż jednostkom, mogą jednak uzasadniać ingerencję grup w prywatność jej członków. To jeden z poważnych problemów współczesnej filozofii polityki i współczesnego konstytucjonalizmu, ujawniający pytanie o „chroniony podmiot”: czy wciąż ma nim być jednostka - przez wielu krytyków ukazywana jako „uprzedmiotowiana” przez nowożytne państwo, czy raczej grupa, której pretensje do wyjątkowości winny być uznane przez pozostałe grupy w danym państwie?

Te i wiele innych problemów związanych z wielokulturowością omawiają Autorzy prezentowanych w  tomie haseł-esejów prowadzący badania w różnych dyscyplinach zaliczanych do dwóch dziedzin: nauk humanistycznych i społecznych. Obok roztrząsań filozofów, znajdziemy w nich analizy prawników i politologów, socjologów, pedagoga i specjalisty w zakresie zarządzania. Ich dobór, podobnie jak dobór prezentowanych haseł, podporządkowany został zasadniczej potrzebie zaprezentowania możliwie wielu spojrzeń na zjawisko wielokulturowości i problemy z nim związane, mnożące się, a wciąż dotykające tego samego zagadnienia: relacji uniwersalności i partykularności, także gdy idzie o spojrzenie badaczy, raz „uniwersalizujących”, jakby mieli do dyspozycji język nieuwarunkowany kulturowo, kiedy indziej ujawniających kulturowe korzenie każdego języka, porzucających tedy „uniwersalizujące” pretensje i wkraczający na pole „interpretacjonistyczne”. Dawniejsze ujęcia, uwzględniające pretensje do jedności wiedzy, ujawniają się w próbach podania jednego rozwiązania mającego być powszechnie wiążącym; ujęcia nowe, choćby kładące akcent na potrzebę uznania zróżnicowania, problematyczne dla każdego „uniwersalizującego” w swoim zakresie prawodawcy, ujawniają się z kolei w tekstach wskazujących na potrzebę wypracowania podejść znoszących skutki ujęć uznawanych już za przebrzmiałe.

Zapraszając do lektury tekstów, jesteśmy świadomi rozległości debat prowadzonych w światowej nauce nad poruszanymi zagadnieniami. Wielość prac traktujących o nich sprawia, że każdy z Autorów zmagał się z problemem wskazania jedynie tych spośród nich, które uznał za podstawowe dla zagadnień przez siebie omawianych. Z racji ograniczeń redakcyjnych zmuszeni byliśmy przenieść część spośród nich do spisu publikowanego po pierwszym haśle. Jeśli tedy Czytelnik nie odnajdzie przywoływanej w danym haśle pozycji w spisie go wieńczącym, znajdzie go w spisie po haśle wprowadzającym.

Tom słownika w wersji polskiej do pobrania [PDF]