Tom IX: Bezpieczeństwo publiczne

Redaktorzy serii:
Wit Pasierbek, Bogdan Szlachta
Redaktor tomu:
Tomasz W. Grabowski

WPROWADZENIE

Prezentowany tom zawiera dwadzieścia opracowań dotyczących najbardziej podstawowych zagadnień z zakresu bezpieczeństwa publicznego. Zespół Autorów, którzy w hasłowej formie stworzyli poszczególne rozdziały, składa się z polskich badaczy specjalizujących się w problematyce bezpieczeństwa na różnych polach i poziomach analizy. Chociaż większość zawartych w tomie haseł dotyczy zagadnień o powszechnym charakterze oraz streszcza uniwersalny i aktualny stan wiedzy, to od początku celowym zamierzeniem było zachowanie narodowej perspektywy w ich ujęciu. Wynika to z przekonania, że Polska ma coś istotnego do powiedzenia w dziedzinie bezpieczeństwa. Jak pisze John Mearsheimer: Polska to – obok Korei – jeden z krajów, które w ciągu ostatnich dwustu lat były najbardziej narażone na agresję. Oba państwa mają potężnych sąsiadów, którzy wielokrotnie usiłowali narzucić im swoją dominację lub wręcz dokonać podboju. […] Historia Polski powinna skłaniać jej mieszkańców do studiowania polityki międzynarodowej, by mogli zrozumieć jej brutalność i potrafili odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ich kraj tak często padał ofiarą mocarstw (Mearsheimer, 2019, s. V).

Mimo oczywistych ograniczeń objętościowych i merytorycznych prezentowany tom – jak mają nadzieję autorzy i redaktorzy – powinien wpisywać się w wysiłki na rzecz zrozumienia procesów i mechanizmów rządzących bezpieczeństwem jednostki, państwa czy społeczności międzynarodowej.

W 2011 roku w Polsce nauki o bezpieczeństwie uzyskały status samodzielnej dyscypliny naukowej w ramach szerszej dziedziny nauk społecznych. Jest to status równorzędny tak ugruntowanym dyscyplinom, jak np. nauki o polityce czy psychologia. Jest to uzasadnione, ale i bardzo oryginalne w skali świata rozwiązanie, które z jednej strony potwierdza, jak wielką wagę nad Wisłą przywiązuje się do problemów bezpieczeństwa, a z drugiej jest zobowiązaniem i zachętą do tworzenia własnej szkoły naukowej.

Kwestie bezpieczeństwa pozostają wyjątkowo aktualne. Rosyjska agresja na Ukrainę zapoczątkowana w 2014 i doprowadzona do pełnej skali w 2022 roku kolejny raz potwierdza, że stan bezpieczeństwa jest relatywny i podatny na negatywne zmiany w czasie i że zawsze należy liczyć się z możliwością najbardziej brutalnej napaści. Co więcej, zagrożenia generowane są nie tylko w wyniku rywalizacji państw, ale też wskutek szerokich procesów o charakterze naturalnym, gospodarczym, społecznym itd. Zakres przedmiotowy bezpieczeństwa ulega ciągłemu poszerzaniu i stąd mowa o bezpieczeństwie ekologicznym, żywnościowym, kulturowym itp. Przypominanie tego jest już banałem, ponieważ kolejne obszary życia społecznego w ostatnich dekadach w praktyce obejmowane są „dyskursem bezpieczeństwa” i sekurytyzowane przez państwa.

Rozdział pierwszy oraz rozdział ostatni (dwudziesty) dotyczą kwestii najbardziej teoretycznych i koncepcyjnych. W haśle pierwszym, pomimo poczynionego zastrzeżenia, że bezpieczeństwo jest fenomenem w przeważającej mierze subiektywnym, relatywnym i pod wieloma względami nieostrym, sformułowano jego definicję i opisano najbardziej fundamentalne jego aspekty. Jedna z konkluzji tego wprowadzającego opracowania stwierdza, że na poziomie międzynarodowym prawdopodobnie na długo aktualne pozostaną zjawiska i mechanizmy opisane przez realistów, takie jak brak występowania skutecznego organu zwierzchniego w stosunkach międzynarodowych, egoizm państw, rywalizacja mocarstw o potęgę oraz ogólna konfliktogenność relacji wynikająca z braku możliwości budowy pełnego zaufania pomiędzy różnymi podmiotami (szczególnie między mocarstwami). Z takiego opisu wyłania się pesymistyczna wizja natury ludzkiej i systemu międzynarodowego, w którym dążenie do bezpieczeństwa polega na maksymalizacji własnej siły i wpływów kosztem innych. Jedną z odpowiedzi na ten negatywny obraz jest ostatni rozdział zatytułowany Katolicka nauka społeczna wobec zagadnień bezpieczeństwa. Odnaleźć w nim można stwierdzenia, że w wysiłkach na rzecz bezpieczeństwa potrzebne jest zakorzenienie działania człowieka w sferze duchowej i że konieczna jest szeroka współpraca międzynarodowa, głęboki dialog międzyreligijny i międzykulturowy oraz że należy podjąć skuteczną walkę z niedostatkiem materialnym i społecznym osób i grup znajdujących się w trudnej sytuacji. Oba ujęcia zaprezentowane w tych „brzegowych” rozdziałach są ze sobą w pewien sposób sprzeczne. Pierwsze odznacza się „logiką świata”, drugie – „logiką ducha”. Dążenie do bezpieczeństwa, tak jak prawdopodobnie każda ludzka aktywność, wpisane jest w dialektykę tych dwóch przeciwieństw.

Rozdziały drugi i trzeci dotyczą zagadnień najbardziej „rozciągniętych” w czasie i przestrzeni. Po pierwsze, chodzi o bezpieczeństwo de­mograficzne – ponieważ to człowiek jest podmiotem bezpieczeństwa i od stanu populacji zależy bezpieczeństwo kulturowe, ekonomiczne, społeczne i inne. Po drugie, chodzi o bezpieczeństwo ekologiczne – gdyż biosfera stanowi naturalne środowisko życia człowieka i jej degradacja może mieć katastrofalny wpływ na bezpieczeństwo gatunku ludzkiego i całej planety. Rozdziały czwarty i piąty obejmują kwestie z zakresu bezpieczeństwa ekonomicznego i społecznego, takie jak niezakłócone funkcjonowanie gospodarki, dostęp do materialnych środków utrzymania oraz zapewnienie jednostkom możliwości rozwoju. Rozdział szósty dotyczy obszaru transsektorowego – tj. cyberbezpieczeństwa, które wraz z rewolucją informatyczną stało się krytycznym zagadnieniem w każdej sferze życia społecznego. Rozdział siódmy poświęcony został jednemu z tradycyjnych elementów bezpieczeństwa narodowego, a mianowicie ochronie granic państwa, która ponownie zyskuje na znaczeniu w obliczu zagrożeń hybrydowych czy nasilonych migracji. Rozdział ósmy dotyczy policji jako głównego podmiotu odpowiedzialnego za bezpieczeństwo wewnętrzne. Rozdział dziewiąty zawiera rozważania na temat ochrony ludności w warunkach zagrożeń antropogenicznych i naturalnych. W rozdziale dziesiątym zwrócono uwagę na bezpieczeństwo przestrzeni publicznej, a zatem na czynnik, który w bardzo mocnym stopniu wpływa na psychologiczne poczucie bezpieczeństwa wśród „zwykłych mieszkańców” miast i mniejszych miejscowości. Rozdział jedenasty opisuje koncepcję społeczeństwa nadzorowanego. Jej realizacja jest możliwa z jednej strony w związku z wdrożeniem nowych technicznych środków inwigilacji, a z drugiej wynika z samokontroli, jaką narzucili sobie użytkownicy współczesnych technologii cyfrowych. Kolejne trzy rozdziały (od dwunastego do czternastego) dotyczą wybranych zagrożeń dla bezpieczeństwa: 1) przestępczości jako najbardziej powszechnej formy naruszenia ładu i porządku publicznego, 2) radykalizmu jako zjawiska, które może stanowić problem dla bezpieczeństwa politycznego, a także 3) terroryzmu, który zyskał ogromną rangę w dobie mediów masowych. Rozdziały od piętnastego do siedemnastego dotyczą z kolei zagadnień z zakresu bezpieczeństwa militarnego, czyli obszaru ogromnie istotnego w dobie trwającej wojny na Ukrainie. Poszczególne hasła dotyczą sił zbrojnych, współczesnych konfliktów zbrojnych oraz zagrożeń hybrydowych plasujących się na pograniczu sfery militarnej oraz niemilitarnej. I wreszcie: rozdziały osiemnasty i dziewiętnasty poświęcone zostały wywiadowi i kontrwywiadowi jako fundamentalnym obszarom działania współczesnych służb specjalnych.

W oddawanym do rąk Czytelnika tomie oczywiście nie udało się opisać wszystkich problemów odnoszących się do sfery bezpieczeństwa człowieka – zasadniczo z dwóch powodów. Po pierwsze, trzeba było dokonać selekcji tematów ze względów edytorskich. Po drugie zaś, tom Bezpieczeństwo publiczne jest tylko jednym z wielu w serii Słowników Społecznych Ignatianum. Dlatego też wiele haseł odnoszących się do spraw bezpieczeństwa można znaleźć np. w tomach Geopolityka, Polityki publiczne, Wielokulturowość czy Globalizacja i współzależność. Jest to jeden z wielu powodów, dla których warto do nich sięgnąć.

Redaktorzy i autorzy niniejszego tomu żywią nadzieję, że spotka on się z zainteresowaniem Czytelników i że będzie użyteczny zarówno dla studentów, wykładowców, jak i praktyków, stanowiąc dla nich wprowadzenie w świat akademickich studiów nad bezpieczeństwem.

Bibliografia

Mearsheimer, J.J. (2019). Tragizm polityki mocarstw. Tłum. P. Nowakowski & J. Sadkiewicz. Kraków: Universitas.

Tom słownika w wersji polskiej do pobrania: [PDF]