DEFINICJA POJĘCIA: Sumienie to wrodzone każdemu człowiekowi narzędzie pozwalające mu odczytać, co powinien w danej sytuacji moralnej uczynić. Staje ono niejako pomiędzy obiektywnym światem prawdy, dobra i wartości, a konkretną jednostką w jej niepowtarzalnej sytuacji i w obliczu dylematu dotyczącego tego, co należy zrobić w danych okolicznościach. Sumienie jest zatem narzędziem pozwalającym zastosować obiektywną prawdę o dobru do jednostkowej sytuacji moralnej konkretnego człowieka.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W historii pojawiło się wiele teorii opisujących naturę sumienia, które można uporządkować w trzy podstawowe nurty: racjonalistyczny (stoicyzm, Orygenes, Tomasz z Akwinu, Kant), woluntarystyczny (Sokrates, Augustyn z Hippony, Hegel, Nietzsche) i emotywistyczny (Pascal, Rousseau, Schopenhauer). Współcześnie układ sił się nieco zmienił, gdyż – w dużym przybliżeniu – w XX wieku nurt woluntarystyczny i emotywistyczny połączyły się, tworząc nurt autonomiczny, zaś tradycja racjonalistyczna przetransformowała się w nurt aksjonomiczny.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Istnieją dwie grupy konfliktów związanych z naturą sumienia. Po pierwsze, są to konflikty sumienia par excellence, czyli takie, w których jednostka znajduje się w sytuacji dylematu moralnego: rozpoznaje różne opcje działania, z których jedno jest nakazywane przez głos sumienia, a pozostałe są wymagane przez inne autorytety: prawo, kulturę, religię, emocje, bliskie osoby itp. Drugą grupą konfliktów są te pojawiające się na styku sumienia jednostki oraz nakazów, praw państwowych i dobra wspólnego.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Filozofia europejska wypracowała bardzo precyzyjne normy i narzędzia rozwiązywania konfliktów sumienia i konfliktów o sumienie. Bezwzględny prymat sumienia jednostki powinien być chroniony zarówno przed zakusami innych władz osoby ludzkiej, jak i przez uzurpacjami ze strony państwa, do czego służy przede wszystkim nowożytna zasada wolności sumienia.