Ignatianum University Press

Rosyjska polityka historyczna

Łukasz Adamski — czw, 07 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Pod pojęciem polityki historycznej rozumie się wszelkie działania podejmowane przez władze publiczne ukierunkowanych na promowanie – tak w wymiarze wewnętrznym, jak i w odniesieniu do zagranicy – określonej wizji przeszłości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W artykule zostały przedstawione ewolucja i główne aspekty polityki historycznej Federacji Rosyjskiej. Omówiono m.in. stosunek Rosjan do ZSRR, akty prawne regulujące stosunek do historii i oceny dziejów wygłaszane przez władze.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Przeanalizowano główne aspekty polityki pamięci Rosji wiążące się z oceną ZSRR, interpretacją II wojny światowej oraz stosunkiem do Ukrainy. Uwypuklono wątki związane z Polską oraz dokonano dekonstrukcji metod propagandy historycznej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W Rosji nie odbył się proces rozliczenia kraju z przeszłością totalitarną i imperialną. Po przejęciu władzy przez Władimira Putina w sposób narastający promowano stalinowskie interpretacje polityki zagranicznej ZSRR oraz obraz dziejów rosyjsko-ukraińskich nawiązujący do ogólnoruskiej ideologii Cesarstwa Rosyjskiego.

Japońska polityka historyczna

Jakub Polit — czw, 07 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka historyczna to celowe i świadome działania władz państwa, dążące do utrwalenia w społeczeństwie określonej wizji przeszłości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Rządząca Partia Liberalno‑Demokratyczna usiłowała zerwać z agresywnym wizerunkiem Japonii, wychowując młodzież w duchu pacyfistycznej konstytucji. Upamiętnianie własnych ofiar i selektywna wiedza podręcznikowa prowadziły jednak do samopostrzegania Japończyków jako narodu ofiar, przy ignorowaniu cierpień azjatyckich sąsiadów. Ci ostatni – jako rządzeni przez represyjne reżimy – nie mogli brać udziału w dialogu historycznym czasu zimnej wojny.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Przeciwnicy rządowej polityki historycznej, usiłujący reinterpretować lub wręcz fałszować przeszłość, stanowili w Japonii mniejszość niewielką, ale dostrzegalną. W tekście przedstawiono, jak ustępstwa władz wobec tej mniejszości szkodziły polityce historycznej rządu i utrudniały mu pojednanie z sąsiadami. Ukazano też nie zawsze konsekwentne postepowanie przywódców Japonii.

REFLEKSJA HISTORYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Japońska polityka historyczna odniosła sukces w granicach samej Japonii. Doprowadziła do zmiany mentalności społeczeństwa i zmiany stosunku wobec dawnych przeciwników z Zachodu (głównie Amerykanów). Nie doszło jednak do pojednania z sąsiadami azjatyckimi.

Polityka historyczna Litwy

Katarzyna Korzeniewska — czw, 07 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka historyczna to „synonim celowych i świadomych działań szeroko pojmowanych władz, zmierzających do utrwalenia w społeczeństwie określonej wizji przeszłości”. Punktem wyjścia dla artykułu jest przekrojowa publikacja autorstwa Alvydasa Nikžentaitisa (Culture of Memory and Politics of History in Lithuania in 1989–2018).

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Niniejszy tekst poświęcony jest głównie analizie polityki historycznej Litwy po 2018 roku, z uwzględnieniem genezy i rozwoju poszczególnych procesów przed tą datą: relacji pamięci z sąsiadami, promocji własnego wizerunku historii okresu od II wojny światowej oraz przełamania negatywnego obrazu litewskiej partyzantki antysowieckiej jako „faszystowskich kolaborantów” i „żydobójców”.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Artykuł dotyczy głównych procesów w polityce historycznej Litwy. Koncentruje się na jej wymiarze zewnętrznym, tzn. stosunków z innymi krajami. Uwzględnia wpływ najnowszych wydarzeń (początek wojny rosyjsko-ukraińskiej), które przyniosły zmianę sytuacji międzynarodowej Litwy w kontekście polityki historycznej. Omówiona została zasadnicza transformacja litewsko-polskich relacji pamięci: od sporu o „ocenę historii”, utrudniającego uregulowanie stosunków dwustronnych w latach 90. XX wieku, do „partnerstwa pamięci”, które obserwujemy dziś. Zamykającym wątkiem artykułu jest wykorzystanie uroczystości pogrzebów ważnych postaci jako narzędzia polityki historycznej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W tekście postawiono pytania o znaczenie litewsko-białoruskich sporów i różnic w interpretacji przeszłości. Staną się one wyzwaniem dla Litwy, jeśli na Białorusi nastąpi załamanie reżimu Łukaszenki, a do władzy dojdą siły demokratyczne, które Litwa bardzo wspiera – także we własnym interesie.

Polityka historyczna Izraela

Aleksandra Gliszczyńska-Grabias — czw, 07 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Każde państwo prowadzi określoną politykę historyczną, uwzględniającą specyficzne uwarunkowania nie tyle przeszłości, co teraźniejszości i przyszłości swoich wewnętrznych i międzynarodowych relacji. W przypadku Izraela polityka historyczna koncentruje się wokół dwóch zasadniczych osi: pamięci o Holocauście oraz narracji dotyczącej powstania i obrony izraelskiego państwa i narodu, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia konfliktu izraelsko-palestyńskiego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Określona narracja historyczna towarzyszyła powstaniu państwa Izrael i stanowiła jeden z elementów uzasadniających konieczność jego utworzenia. Przedstawiono czynniki wpływające na jej kształt, zmieniający się wraz z uwarunkowaniami polityczno-historycznymi oraz silnie rezonujący z sytuacją międzynarodową w regionie.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Polityka historyczna stanowi jeden z najważniejszych elementów izraelskiej państwowości. W tekście przedstawiono prawne i polityczne elementy polityki historycznej prowadzonej przez władze Izraela, jak również uwarunkowania społeczne wpływające na kształt tej polityki. Przeanalizowano również skutki obowiązywania w Izraelu określonych praw pamięci, stanowiących jeden z najważniejszych instrumentów polityki historycznej prowadzonej przez państwo.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Polityka historyczna Izraela oceniana jest w dużej mierze krytycznie, co często związane jest z brakiem uwzględnienia bardzo szczególnych uwarunkowań powstania i trwania tego państwa. Jednocześnie narzędzia tej polityki należy analizować nie tylko przez pryzmat jej celów strategicznych, lecz również zgodności z obowiązującym prawem, w tym międzynarodowym prawem praw człowieka.

Ukraińska polityka historyczna

Łukasz Adamski — czw, 07 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Poprzez politykę historyczną rozumie się ogół działań podejmowanych przez władze publiczne ukierunkowanych na promowanie – zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i w odniesieniu do zagranicy – określonej wizji przeszłości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W artykule przedstawiono uwarunkowania i ewolucję polityki historycznej Ukrainy. Omówiono m.in. akty prawne regulujące stosunek do przeszłości, oceny dziejów wygłaszane przez władze oraz sposoby upamiętniania w przestrzeni publicznej określonych wydarzeń i postaci

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: W analizie wyodrębniono takie problemy, jak wzajemna relacja między historią Ukrainy a Rosji, przezwyciężanie skutków sowieckiego totalitaryzmu, deimperializacja i derusyfikacja przestrzeni publicznej, ocena działań ukraińskich nacjonalistów oraz stosunki z Polską.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Mimo wyraźnego podziału tożsamościowego w pierwszych dwóch dekadach niepodległości Ukraina systematycznie odchodziła od prosowieckich i prorosyjskich interpretacji historii na rzecz antyrosyjskich. Stwarzało to szanse, ale i problemy dla relacji z Polską.

Chińska polityka historyczna

Joanna Wardęga — czw, 07 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Hasło dotyczy polityki historycznej prowadzonej przez władze i instytucje Chińskiej Republiki Ludowej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Chińskie władze zaczęły przykładać dużą wagę do polityki historycznej po wydarzeniach na placu Tiananmen, przeobrażeniach w Europie Środkowo-Wschodniej i po upadku Związku Radzieckiego.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: W polityce pamięci wykorzystywane są zarówno elementy chwały narodowej, bogactwa dziejów Chin i historii chińskiej rewolucji, jak i historia martyrologiczna, zwłaszcza „stulecie upokorzeń”, obejmujące czas od wojen opiumowych i nierównoprawnych traktatów, poprzez japońską okupację, po utworzenie ChRL. W oficjalnej wykładni dziejów to KPCh jest sprawcą sukcesów Chin i zachowania suwerenności oraz gwarantem umocnienia międzynarodowej pozycji w przyszłości. Kwestia pamięci historycznej ma również znaczenie dla kształtowania tożsamości narodowej. W konstruowaniu polityki historycznej chińskie władze dysponują bogatym wachlarzem narzędzi i instytucji, jak system edukacji, święta narodowe, muzea, kultura popularna. Są one pod kontrolą państwową, co umożliwia manipulacje pamięcią historyczną.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Polityka pamięci jest wykorzystywana zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i jako uzasadnienie działań w stosunkach międzynarodowych. Stanowiąc element kampanii patriotycznych i współczesnego nacjonalizmu, polityka historyczna ma dla KPCh znaczenie jako podstawa legitymizacji jej władzy. Celem jest wymazanie „stulecia upokorzeń” i przywrócenie Chinom centralnego miejsca w świecie, a polityka historyczna jest wygodnym instrumentem dla uzasadnienia takich działań.

Polityka historyczna a historia

Filip Musiał — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka historyczna pozostaje w relacji z historią rozumianą jako dzieje, które się wydarzyły oraz jako nauka o przeszłości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przyjmując klasyczną metodologię historyczną, a więc uznając, że istnieje prawda historyczna, winna ona być fundamentem polityki historycznej, co odróżnia ją od historycznej propagandy. Polityka historyczna powinna także pozostawać w relacji z pamięcią historyczną.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Polityka historyczna realizowana państwach, które nie doświadczyły długotrwałego narzuconego totalitaryzmu wpływającego na schematy percepcji historii i pamięć historyczną, powinna charakteryzować się odpowiedniością tez do pamięci i historiografii. W naszej części Europy, ze względu na niemal półwiecze oddziaływania na pamięć przez propagandę komunistyczną, polityka historyczna odrzucająca postkomunistyczną spuściznę pozostawać będzie częściowo w sprzeczności z pamięcią historyczną (która została zmanipulowana).

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Odmienność sytuacji państw posttotalitarnych od wspólnot, które nie doświadczyły długotrwałego oddziaływania totalitaryzmu, będzie polegała na konieczności realizowania polityki historycznej w celu uwolnienia historii jako nauki od wpływów totalitarnej propagandy, a jednocześnie sanacji społecznej pamięci.

Polityka historyczna a propaganda polityczna

Rafał Opulski — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka historyczna pozostaje w złożonej relacji z propagandą polityczną rozumianą jako zorganizowane i świadome wywieranie informacyjno-manipulacyjnego wpływu na odbiorcę, by ten postrzegał rzeczywistość i zachowywał się zgodnie z intencjami nadawcy działającego na zlecenie depozytariuszy władzy bądź osób aspirujących do jej sprawowania.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Początkowo propagandę rozumiano jako działalność reklamowo-polityczną, która nie denotowała pejoratywnych asocjacji. Dopiero z czasem kojarzono ją coraz częściej z totalitaryzmem i autorytaryzmem. Współcześnie, by zwiększyć skuteczność oddziaływania, propagandyści unikają używania tego terminu.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: W systemach niedemokratycznych, gdzie historia jest instrumentalizowana przez władzę, następuje zrównanie propagandy politycznej z polityką historyczną. W krajach demokratycznych krytycy polityki historycznej, zarzucając jej manipulację i fałszowanie przeszłości, de facto utożsamiają ją z propagandą polityczną.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Prawidłowo prowadzona polityka historyczna w państwach demokratycznych nie jest propagandą polityczną. Warunkami jej skuteczności jest umiarkowanie i konsensus w wymiarze wewnętrznym, a zewnętrznym – odwoływanie się do wartości innych narodów i wspólnot.

Wprowadzenie

Maciej Zakrzewski, Joanna Lubecka — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

Polityka historyczna a media

Barbara Markowska-Marczak — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka historyczna prowadzona jest na wielu poziomach komunikacji społecznej, tzn. w działaniach edukacyjnych i naukowych w wyspecjalizowanych instytucjach oraz przede wszystkim w sferze medialnej. Dominującym polem realizowania polityki historycznej są media publiczne (film, telewizja, radio) oraz opiniotwórcza prasa i media społecznościowe powiązane z bardziej „oddolnym” życiem politycznym.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Rozwój mediów audiowizualnych, takich jak film i telewizja, wpłynął decydująco na postrzeganie przeszłości historycznej dzięki silnemu „efektowi rzeczywistości”. Film jako medium jest zarówno fikcjonalną reprezentacją historii (film historyczny), jak i źródłem archiwalnym (materiał historyczny, kroniki itd.).

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Jedną z podstawowych różnic pomiędzy społeczeństwami nowoczesnymi a późno nowoczesnymi stanowi stopień mediatyzacji i zanik różnicy pomiędzy starymi a nowymi mediami. Obrazy przeszłości krążące w globalnej kulturze to konstrukty medialne, których nie dotyczy rozróżnienie na prawdę i fałsz. Stanowią one podstawowy składnik zinstytucjonalizowanej pamięci kulturowej, która kształtuje świadomość historyczną danego społeczeństwa. Podstawowe medialne strategie docierania do odbiorcy to prostota, emocjonalność i uniwersalność przekazu.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Mediatyzacja polityki historycznej oparta o kod kultury popularnej doprowadziła do krzyżowania się polityki odgórnej (nadawcy państwowi) ze sferą oddolną (aktywni odbiorcy, uczestnicy kultury 2.0). Mechanizm ten został omówiony na przykładach polskiej polityki historycznej w filmie i nowych mediach.

Polityka historyczna a kultura

Anna Winkler — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka historyczna znajduje w obszarze kultury zarówno narzędzia skutecznego oddziaływania, jak i bariery. Z jednej strony zarządzanie dziedzictwem kulturowym i promowanie pożądanego obrazu przeszłości poprzez dzieła kultury stanowi narzędzie kształtowania pamięci zbiorowej o wciąż rosnącym znaczeniu. Z drugiej – istniejąca w społeczności kultura historyczna narzuca aktorom polityki historycznej pewne ograniczenia, odnoszące się do treści i formy podejmowanych przez nich działań.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zjawisko wykorzystania różnych dziedzin i wytworów kultury w celu ustanawiania lub wspierania w zbiorowości pożądanej opowieści o przeszłości pojawiło się już w starożytności. Naukowa refleksja nad tym zjawiskiem sięga początku XX wieku, jej fundamenty zostały jednak położone dopiero w latach 80. i 90.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Zadania, które w obszarze kultury stawiają sobie aktorzy polityki historycznej, obejmują dwie główne grupy: związane z zarządzaniem dziedzictwem kulturowym oraz związane z inicjowaniem i wspieraniem tworzenia nowych dóbr kultury. Aby opracować skuteczną strategię kulturową, aktorzy ci muszą jednak mieć świadomość utrzymywania się w kulturze konkurencyjnych opowieści o przeszłości i uwzględniać istniejące w zbiorowości standardy odnoszenia się do przeszłości.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rosnąca rola dziedzictwa kulturowego i pojedynczych dóbr kultury w kształtowaniu pamięci, a za jej sprawą tożsamości wspólnotowych, sprawia, że jest to dla polityki historycznej coraz ważniejszy obszar oddziaływania. W jego ramach można realizować zarówno ekskluzywistyczny, jak i inkluzywistyczny model polityki historycznej.

Czyja władza tego historia?

Maciej Zakrzewski, Joanna Lubecka — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W tekście przedstawiono zarys relacji pomiędzy polityką a historią w okresie poprzedzającym pojawienie się zorganizowanej i świadomie prowadzonej przez państwo polityki historycznej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Wskazano przełomowe momenty historyczne, które determinowały wzajemne związki pomiędzy wyróżnionymi obszarami, koncentrując się szczególnie na problemie instrumentalizacji narracji historycznej w toku konfliktów politycznych i ideowych.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Interpretacja przeszłości była jednym z istotniejszych elementów legitymizacji władzy, szczególnie w ważnych okresach przemian rewolucyjnych, które prowadziły do całościowej przebudowy nie tylko politycznej, ale również społecznej czy światopoglądowej. Na wybranych przykładach wykazano w tekście, że w sporach o przeszłość skutecznymi podmiotami nie zawsze były ośrodki władzy, ale także niezależne od nich środowiska czy stronnictwa polityczne.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Prowadzona przez wyspecjalizowane agendy rządowe polityka historyczna jako jedna z polityk publicznych jest z jednej strony kontynuacją działań polegających na politycznym wykorzystaniu historii tak często ujawniających się w przeszłości, z drugiej zaś nadaje im nową, zbiurokratyzowaną formę, mogącą prowadzić do scentralizowanej i odgórnej kreacji dyskursu historycznego kosztem procesów spontanicznie i niekiedy konfliktogennie wpływających na kształt tożsamości członków wspólnoty.

Polityka historyczna Niemiec

Wojciech Kunicki — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka historyczna jest zespołem działań politycznych wyrażających przekonanie, że interpretacja dziejów wpływa na teraźniejszość i przyszłość.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Omówiona zostaje rola historii, a także funkcje i rodzaje pamięci, polityczne mity oraz organizacja pamięci, w tym instytucje pamięci, święta narodowe i dni pamięci jako instrument polityki historycznej. Kompleks ten zamyka omówienie roli Kościoła katolickiego jako podmiotu polityki historycznej.
UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Przedmiotem analizy są problemy pamięci związane z rozliczeniem zbrodni narodowo-socjalistycznych i komunistycznych. Oprócz tego omówiona została polityka historyczna w społeczeństwie migracyjnym, pamięć w ramach europeizacji i globalizacji.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Obejmuje analizę Pamięci I wokół wyjątkowości Holocaustu oraz Pamięć II jako wyraz analizy zjawisk kolonialnych, w których obrębie ma szansę zaistnieć pamięć o zbrodniach popełnionych na narodzie polskim.

Polityka historyczna a pamięć

Jakub Greloff — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Na styku problematyki pamięci i władzy sytuuje się zagadnienie polityki historycznej. Pamięć opowiadana przywraca relacje między osobami i wspólnotami. Polityka historyczna ma przenosić treści z nieświadomości do świadomości. W zbiorze świadomości stanowią one dobry materiał do interpretacji, uczenia się na błędach i konsolidowania wspólnoty.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Już w Biblii nakaz pamięci Zakhor oznaczał nie tylko wspomnienie, ale zadanie i troskę. Jego realizacja ukształtowała tożsamość i zapewniła przetrwanie wspólnoty. Rozwój współczesnych badań nad pamięcią był możliwy dzięki ustaleniom Paula Ricoeura, Maurice’a Halbwachsa, Pierre’a Nory i Jana Assmanna.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Mowa i pismo porządkują pamięć, włączając ją do dyskursu. Tożsamość wspólnoty powstaje przez nieustanne narracyjne korygowanie opowieści na przestrzeni lat. Polityka historyczna jest przeciwdziałaniem zapomnieniu poprzez sprawiedliwą dystrybucję pamięci i historii. Pamięć zbiorowa ma charakter deliberatywny, jest nieustannie uzgadniana przez członków wspólnoty. Stawką historii jest prawda, zaś stawką pamięci wierność przeszłości.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Obowiązek pamięci to spłata długu wobec tych, którzy nas poprzedzili w tym, kim jesteśmy jako członkowie wspólnoty. Znużenie pamięcią następuje, gdy ustaje praca intelektualna w ogólności, gdy człowiek współczesny „zapomina o byciu”, a w rezultacie – o sensie. Czy stan pamięci zbiorowej wymaga interwencjonizmu państwowego w postaci polityki historycznej? Może polityka historyczna jest jednym z ostatnich kulturotwórczych procesów zbiorowych, a rezygnacja z niej byłaby tryumfem konsumizmu. Eschatologiczny wymiar projektu pamięci fortunnej polega na przejściu przez sprawdzian pokusy zapomnienia, grożącej powtarzaniem starych błędów. Dalej przez uwalniającą pracę, gwarantującą, że duchy przeszłości nie będą powracać w przyszłości, jeśli tylko pamięć ulokuje je i uwzględni w przeszłości, oraz zwieńczy te wysiłki pojednaniem i wybaczeniem.

Prawne aspekty polityki historycznej

Anna Łabno — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Prawo może być wykorzystane jako środek tworzenia określonej wizji historii oraz jej oceny. Spełnia także rolę narzędzia kształtowania świadomości historycznej oraz realizacji sprawiedliwości przejściowej. Jest to tak zwany proces jurydyzacji historii.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Polska stosuje prawo jako narzędzie polityki historycznej. Szczególnie dotyczy to okresu po 1989 roku.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Fakty historyczne, ich interpretacja oraz ocena poprzez odpowiednie regulacje prawne uzyskują szczególny status ochrony. Prawo kształtuje także świadomość społeczną poprzez odwołanie do ważnych wydarzeń historycznych, wybitnych postaci, osiągnięć narodu oraz symboliki państwowej i narodowej. Ustawy, które zagadnienia te regulują, noszą nazwę memorialnych lub używa się terminu prawo pamięci. Prawo może przewidywać odpowiedzialność karną z tytułu negacji określonych faktów historycznych lub głoszenia twierdzeń dyfamacyjnych. Możliwe jest zastosowanie ochrony cywilnoprawnej dobrego imienia Rzeczypospolitej i Narodu Polskiego.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Postuluje się wprowadzenie nowego prawa osobistego poczucia tożsamości narodowej, które uzupełniłoby katalog dóbr osobistych zawarty w art. 23 k.c. Coraz częściej uznaje się, że stosowanie sądowej ochrony tego prawa byłoby skuteczniejszą metodą niż korzystanie ze środków prawnokarnych.

Polityka historyczna jako narzędzie w stosunkach międzynarodowych

Arkadiusz Stempin — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Uwzględniając pojęcia polityki historycznej i uczestników stosunków międzynarodowych, autor wyjaśnia, jak sprawujący władzę dyskontowali lub instrumentalizowali przeszłość do osiągania korzyści na agendzie polityki zagranicznej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Autor dokonuje anamnezy głównych dyskursów polityki historycznej w obszarze stosunków międzynarodowych oraz eksplikuje interferencję między politologią a historią, dwoma dyscyplinami naukowymi, które analizują politykę historyczną.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: W tej części autor kategoryzuje implementację polityki historycznej w oparciu o kryterium uczestnika stosunków międzynarodowych oraz konwergencyjnego lub agonicznego wektora polityki historycznej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W ostatniej części mowa o nadaniu polityce historycznej atestu i statusu relewantnego narzędzia do kształtowania relacji wśród uczestników stosunków międzynarodowych, jak i zasadnego narzędzia badawczego w ich analizie.

Aksjologiczny wymiar polityki historycznej

Barbara Markowska-Marczak — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Podejście aksjologiczne do przeszłości opiera się na założeniu, że ludzkie doświadczanie świata wynika z myślenia wartościami i zdolne jest do wytwarzania moralnego sensu. Nowoczesna polityka historyczna dąży do wzmocnienia pamięci aksjologicznej, która aktywnie odkrywa i pielęgnuje kanon wartości zapisanych w wydarzeniach historycznych i pożądanych przez wspólnotę polityczną.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Początki debaty nad moralnym wymiarem przeszłości sięgają niemieckiej debaty na temat odpowiedzialności Niemców za nazistowską przeszłość. W Polsce lat 90. narodziła się nowa polityka historyczna, której głównym postulatem było rozliczenie komunistycznej przeszłości i krytyka polskiej transformacji ustrojowej odpowiedzialnej za kryzys wspólnoty politycznej.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Rozumienie czasu historycznego w tradycji judeochrześcijańskiej łączyło się z dziejami zbawienia. Proces sekularyzacji doprowadził do zastąpienia kategorii zbawienia kategorią postępu, która szybko straciła swój moralny charakter wobec doświadczeń XX wieku. Czas w nowoczesności gwałtownie przyspieszył, a przyszłość stała się źródłem niepokoju. W haśle pokazano, w jaki sposób wymiar aksjologiczny przenika sferę pamięci: tożsamość historyczna narodu jako wspólnoty posiadającej kapitał moralny stanowi nieodłączny element polityki nowoczesnych państw.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Na przykładzie dynamiki polskiej pamięci aksjologicznej (spór o Jedwabne, spór o dziedzictwo II wojny światowej) pokazano podstawowe mechanizmy i dominujące trendy uprawiania polityki historycznej w późnej nowoczesności.

Polityka historyczna

Rafał Chwedoruk — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka historyczna to polityzacja i instrumentalizacja przeszłości przez podmioty polityczne oddziałujące na świadomość historyczną obywateli oraz historyzacja polityki, odwoływanie się przez aktorów politycznych do przeszłości celem legitymizacji władzy, kształtowania tożsamości zbiorowej, realizacji własnych interesów.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Polityka historyczna jako zjawisko występowała zawsze jako epifenomen władzy, symetrycznie do dyskursu historiografii. Doczekała się naukowej konceptualizacji w drugiej połowie XX stulecia. Zjawiska kryzysowe w gospodarce, procesy demokratyzacji w skali globalnej, zwrot kulturowy i językowy w nauce doprowadziły do swoistej rehistoryzacji polityki.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Polityka historyczna jest przedmiotem zainteresowania różnych dyscyplin nauki. Szczególne znaczenie dla tego pojęcia ma dyskurs postmodernistyczny i spory wokół pojęcia pamięci zbiorowej i jego korelacji. Podmiotami polityki historycznej są nie tylko państwa, ale także podmioty o niskim stopniu instytucjonalizacji, a merytorycznie obejmuje ona przestrzeń od debat na niwie myśli politycznej po polityki publiczne.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Polityka historyczna jest zjawiskiem globalnym. Wiąże się nie tylko z dyskursem ideologicznym czy zrytualizowanymi formami memorializacji. Stanowi dziś instrument realizacji także interesów materialnych. Dotyczy to zarówno stosunków międzynarodowych, jak i relacji wewnątrzpaństwowych.

Polityka historyczna i „środowiskowa” w szkole – doświadczenie polskie po upadku komunizmu

Jan Wróbel — śro, 06 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka historyczna w szkole to zespół świadomie podjętych działań prowadzących do upowszechnienia i utrwalenia wybranych treści historycznych, mających kształtować tożsamość narodu politycznego w warunkach edukacji szkolnej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W Polsce po przełomie 1989 roku władza polityczna i zainteresowana sprawami oświaty polska inteligencja musiały przedefiniować cele edukacji historycznej w szkole. Od 2015 roku istnieje szkolna polityka historyczna skoncentrowana na wymaganiu od szkoły podawania ogromnej ilości informacji w poczuciu, że w ten sposób najpełniej realizuje się zadanie nauczania patriotycznego.
UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Polityka historyczna w szkole może opierać się na bardzo ogólnych wskazaniach (patriotyzm, postawa krytyczna, budzenie zaciekawienie dziejami), ale może też być szczegółowym katalogiem zadań, tematów i interpretacji obowiązujących nauczycieli i ich wychowanków.
REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Polityka historyczna w szkole ma jednocześnie wzmacniać etyczne przesłanie właściwe edukacji powszechnej, jak realizować zasadę wolności i wyboru metod nauczania.

Humanizm architektury

Agnieszka Łukaszewska — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Humanizm architektury można określić jako powiązanie architektury z szeroko rozumianą przestrzenią życia człowieka. Jest ona swoistym portretem człowieka, a w murach budynków zapisany jest ślad jego życia, dążeń i potrzeb. W rozważaniach dotyczących pojęcia istotnym obszarem poszukiwań jest współczesna architektura oraz sztuki wizualne.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Kluczowym momentem dla dzisiejszego rozumienia humanizmu w architekturze było uformowanie się idei Bauhausu. Po drugiej wojnie światowej jego założenia przeniknęły również do polskiej architektury, splatając się z realiami PRL, socrealizmem, czasem odwilży i budownictwem z wielkiej płyty. W historii sztuki można wskazać kluczowe wątki powiązane z motywem architektury w sztukach wizualnych, oznaczającym m.in. obraz człowieka, czasów i kondycji społeczeństwa, nośnik emocji, architekturę tożsamą z człowiekiem, personifikowaną, symboliczną, przywołującą wspomnienia czy rekonstruowaną artystycznymi działaniami.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Ślady człowieka, czasów i społeczeństwa, utrwalone w architekturze, odzwierciedlają wszystkie sfery ludzkiego życia, współtworząc uniwersalny człowieczy portret. Wyjątkowym przykładem może być zrealizowana wizja miasta idealnego. Sztuka w relacji z architekturą odgrywa w tym kontekście szczególną rolę.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Humanizm architektury może być obszarem badań w architekturze, historii, literaturze, kulturoznawstwie, naukach o sztuce, sztuce, naukach społecznych i innych. Może też znaleźć zastosowanie we współczesnym projektowaniu architektonicznym.

Nowe role bibliotek we współczesnej humanistyce

Aneta Drabek — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Artykuł ma na celu ukazać, jak zmieniła się rola biblioteki we współczesnej humanistyce. Z instytucji nastawionej przede wszystkim na udostępnianie własnych tradycyjnych zbiorów przeobraziła się ona w placówkę wielofunkcyjną, innowacyjną i elastyczną, oferującą różnorodne usługi, serwisy i szkolenia w zakresie korzystania z tradycyjnych i cyfrowych zasobów.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Biblioteka zmieniła się znacznie w ciągu ostatnich 30 lat, zarówno pod względem technologicznym, jak i koncepcyjnym. Na zmiany wpłynęły cyfryzacja zbiorów, nowe technologie, rozwój usług oraz upowszechnienie baz danych.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Biblioteki podejmują nowe aktywności, aby wyjść naprzeciw oczekiwaniom współczesnej humanistyki. Wśród nich wymienić można: digitalizację zbiorów, tworzenie baz danych, działalność wydawniczą, szkolenia, przygotowywanie i analizę danych, działalność dokumentacyjną i inne.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Choć biblioteki są otwarte na nowe potrzeby i oczekiwania badaczy, to jednak powinny być bardziej zaangażowane we współpracę, a także szerzej propagować możliwości, jakie oferują współczesne źródła, bazy i narzędzia.

Humanistyka cyfrowa

Magdalena Szpunar — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Celem artykułu jest przedstawienie podstawowych sposobów rozumienia humanistyki cyfrowej, jej założeń i możliwości praktycznego wykorzystania. Humanistyka cyfrowa jest rozumiana jako scjentyzacja humanistyki, jej utwardzanie właściwe dla nauk ścisłych, ale i laboratyzacja połączona z technologiczną biegłością i wykorzystaniem możliwości cyfrowych narzędzi.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zaprezentowana zostaje definicja kategorii humanistyki cyfrowej, jej zróżnicowane ujęcia i proces krystalizowania. Przedstawiony zostaje proces krystalizacji humanistyki cyfrowej, pierwsze aktywności obserwowane w jej zakresie, ale także proces jej instytucjonalizacji.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Artykuł problematyzuje użycie kategorii humanistyki cyfrowej, odsłania możliwości jej zastosowania, ale i trudności związane z kategorią zombie, którą humanistyka cyfrowa się staje.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Refleksja systematyczna porządkuje sposoby rozumienia, ale przede wszystkim praktyki związane z jej uprawianiem. Zwraca uwagę na fetyszyzowanie technicznych kompetencji i instrumentalnej biegłości, co odbywa się czasem ze szkodą dla właściwego dla humanistyki głębokiego wglądu i rozumienia. Zwrócono uwagę, że ani „produkowanie wiedzy”, ani „formułowanie praw” nie zastąpi rozumienia siebie i rzeczywistości społecznej, w czym niezbędna okazuje się humanistyka.

Kryzys jako przedmiot badań współczesnej humanistyki

Andrzej Gielarowski — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Pojęcie kryzysu we współczesnej humanistyce jest powszechnie badane. Wiele dyscyplin podejmuje tę kwestię z perspektywy zadania, którym jest diagnoza kultury współczesnej. Pojęcie kryzysu kultury jest istotne zarówno dla filozofii, jak i dla nauk o kulturze i religii, zwłaszcza dla antropologii kulturowej. Badania nad kryzysem współczesności w kluczowym aspekcie kultury prowadzone są w horyzoncie pytania o kondycję kultury współczesnej i jej możliwy koniec.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Historyczna analiza pojęcia kryzysu we współczesnej humanistyce wskazuje na pojawienie się tego pojęcia w XIX wieku i jego rozwój na przełomie XIX i XX wieku. Szczególne znaczenie dla ukształtowania się tego pojęcia miały nurty filozoficzne XIX i XX wieku (neokantyzm, fenomenologia, hermeneutyka) oraz antropologia kulturowa (m.in. René Girarda).

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Problemowe ujęcie pojęcia kryzysu kultury będzie przedstawione w oparciu o różne nurty krytyki kultury. Podjęte przez te nurty zagadnienia pozwolą na sproblematyzowanie kwestii kryzysu jako przedmiotu badań humanistycznych w obszarze kultury.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Kryzys kultury rozumiany jest jako kryzys człowieka i stanowi jeden z głównych tematów współczesnej humanistyki. Potwierdzają to badania filozofów i antropologów kultury. Mimo różnych metodologii stosowanych w humanistyce – które decydują o różnych wnioskach i różnych podejściach do zagadnienia człowieczeństwa oraz jego relacji do kryzysu kultury – można jednak wskazać wspólną płaszczyznę badań humanistycznych.

Współczesne tendencje badawcze w teorii literatury i ich odbicie w najnowszej literaturze

Adam Regiewicz — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Teorię można rozumieć jako katalog metod badań obejmujących literaturę i proces jej powstawania, jak również obszar myśli i piśmiennictwa traktujący o sposobach czytania tekstu. Postawy te wykształciły dwie relacje między teorią a literaturą: przekonanie, że teoria jest gwarancją empiryzmu i obiektywizmu oraz pogląd, że teoria jest elementem dyskursu, który wytwarza swój język, buduje opowieść, stając się częścią tej samej narracji, którą bada.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Od lat 70. widoczne było przechodzenie w badaniach literaturoznawczych od Teorii rozumianej jako „wiedza tłumacząca” literaturę, będącą przedmiotem dyskursu naukowego i porządkującą proces literacki, do teorii reprezentującej indywidualną perspektywę badawczą wyrażoną w języku i opowieści na temat badanej literatury. Rozważania teoretyczne zbliżyły się do koncepcji narracji czy gatunku wypowiedzi.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Od czasu poststrukturalizmu w teorii można zaobserwować pięć podstawowych tendencji: ucieczkę od uniwersalności i towarzyszące temu przekonanie, że tylko pojedynczy akt interpretacyjny w zamkniętym dobrze określonym systemie znaczeń może być pożyteczny dla dyskursu; rozmycie statusu teoretycznego i ucieczkę od twardych pojęć i definicji; przesunięcie akcentu z teorii na praktykę interpretacyjną, a właściwie sprowadzenie jej do „skrzynki z narzędziami”; zinterdyscyplinowanie dyskursu teoretycznego oraz jego zdynamizowanie wyrażające się w nieustannych zwrotach.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rozmycie dyskursu teoretycznego odzwierciedla powstająca współcześnie literatura. Koniec „wielkich narracji” stał się faktem. Miejsce dawnych mistrzów zajęła literatura sytuująca się pomiędzy fikcją fabularną a faktem; proza środka sięgająca po popularne rozwiązania i schematy wywiedzione z form audiowizualnych; zaangażowane opowieści powiązane z narracjami wolnościowymi, gatunki mieszane wyrażające współczesne tendencje komparatystyczne.

Filozofia jako nastawienie humanistyczne

Piotr Duchliński — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Filozofia to ludzkie przedsięwzięcie intelektualne, które wyrasta z określnego nastawienia składającego się z komponentu poznawczego, wolitywnego i afektywnego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zauważalna jest wielość różnych koncepcji filozofii, które jako wytwór ludzkich nastawień ulegały w ciągu wieków różnym przemianom, na które miały wpływ czynniki kulturowe, religijne, społeczne, ekonomiczne i polityczne.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Filozofia jest intelektualną aktywnością wyrastającą z nastawienia, które decyduje o stylu filozofowania, żywionych przekonaniach oraz sposobach ich epistemicznego uzasadnienia. Nastawienie to zorientowane jest na eksplorację problemów konceptualnych i empirycznych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rekomendowane jest praktykowanie procedury dyskutowalności, która może przyczynić się do zmiany przyjmowanego nastawienia, a tym samym do zmiany akceptowanych przekonań.

Posthumanizm

Anna Bugajska — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Posthumanizm jako zestaw poglądów związany jest z krytyką pewnego rodzaju modelu antropologicznego czy humanizmu oraz z opisem tzw. postczłowieka, który miałby się pojawić na skutek interwencji technologicznych. Nie bez znaczenia są też przemiany socjologiczne i polityczne w myśleniu o zakresie znaczeniowym terminów, takich jak osoba czy obywatel.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zasadniczy rozwój myśli posthumanistycznej notuje się od lat 80. XX wieku, choć jej źródeł doszukiwać się można w kryzysach wieku XIX. W ostatnich latach (po 2010 roku) w obrębie myśli posthumanistycznej zaznacza się zwrot w stronę nie‑ludzi (the non‑human turn).

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Posthumanizm problematyzuje pojęcia bios i techne oraz pojęcia człowieka i osoby.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Posthumanizm jest zjawiskiem, które powstaje w odpowiedzi na realny kryzys antropologiczny: jest raczej częścią tego kryzysu niż jego rozwiązaniem.Dokonując oceny tego zjawiska, ważne jest przede wszystkim dostrzeganie różnicy pomiędzy realną oceną kryzysu a dyskursem ideologicznym, który wokół niego powstaje.

Fuzje i konwergencje. Narzędzia współczesnej humanistyki

Danuta Smołucha — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Współczesne metody badawcze powstały na bazie połączenia metod tradycyjnych z opartymi na algorytmach implementowanych w środowisku cyfrowym. Wymagają one użycia narzędzi, które gromadzą, kolekcjonują i zapewniają zaawansowaną eksplorację danych, także tych o wielkim rozmiarze.

ANALIZA HISTORYCZNA: Charakter współczesnych narzędzi humanistycznych jest silnie związany z rozwojem technologii cyfrowych, poczynając od pierwszych komputerów. Wgląd w historię rozwoju metod cyfrowych jest niezbędny dla zrozumienie natury współczesnych narzędzi badawczych, opartych o metody algorytmiczne.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Narzędzia współczesnej humanistyki wniosły do nauki wiele nowych możliwości analitycznych, zwiększyły zakres zagadnień, które mogły być badane przez humanistów. Poszerzyły też listę problemów, obiektów i zjawisk, które można analizować wyłącznie z wykorzystaniem metod cyfrowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I EKOMENDACJAMI: Warsztat współczesnego humanisty ciągle pozostaje w fazie kształtowania się. Rozwój technologii pociąga za sobą bowiem powstawanie coraz to nowszych, bardziej zaawansowanych narzędzi badawczych. Niezbędny jest przy tym stały namysł i rzetelna ich ocena.

Ekonomia literatury

Józef Maria Ruszar — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Ekonomia literatury jest zbiorem indywidualnych projektów i niejednorodnych metod badawczych zajmujących się intertekstualnymi związkami między pracami klasyków ekonomii politycznej a dziełami literackimi. Wyniki wykraczają poza literaturoznawstwo w kierunku antropologii i historii idei.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W ujęciu badaczy neomarksistowskich literatura jest reprezentacją świadomości kapitalistycznej i stąd w procesie jej badania ważna jest psychologia, a nawet psychopatologia. Wpływy tzw. twardej ekonomii są w tym wypadku ograniczone. Ujęcie antropologiczne wychodzi z kolei z założenia, że człowiek w kapitalizmie jest produktem stosunków społeczno‑gospodarczych, a wyzwolenie go z pozycji fałszywej świadomości można osiągnąć dzięki zmodyfikowanej teorii marksistowskiej.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Współczesną ekonomię literatury zdominowały badania symbolicznej sfery pojęć ekonomicznych oraz ich kulturowej funkcji. Natomiast tradycyjny opis funkcjonowania konkretów gospodarczych i społecznych w świecie przedstawionym oraz wykrywanie w nim teorii ekonomicznych sąsiadował z socjologizującymi badaniami dochodów pisarzy lub funkcjonowania rynku wydawniczego. Nowe metody, jeśli kontynuują socjologiczne podejście, to albo w ujęciu feministycznym, albo w zgodzie z ustaleniami teorii stworzonej przez Pierre’a Bourdieu.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Nowsze ujęcia ekonomii w literaturze zajmują się tak zwaną „miękką ekonomią”, czyli sferą symboliczną i ideologiczną, więc badają retorykę i narrację tekstów z uwzględnieniem metafor ekonomicznych albo tzw. podmiotu kapitalistycznego pragnienia. I mimo że badania nad metaforami przynoszą najciekawsze efekty, socjologiczne ujęcia oraz obraz gospodarczego komponentu świata przedstawionego w dziełach literackich również nie powinien zostać zarzucony, ponieważ stanowi istotny element wielu wybitnych utworów.

Język i kultura komunikowania w XXI wieku – perspektywa językoznawcza

Edyta Koncewicz-Dziduch — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Język jest bytem abstrakcyjnym, trwałym, społecznym, podlegającym ewolucji i możliwym do bezpośredniej obserwacji. Jest dobrem wspólnym danej społeczności. Komunikacja to świadome i celowe porozumiewanie się ludzi, intencjonalna wymiana znaków werbalnych, wokalnych i niewerbalnych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przemiany i rozwój języka dokonują się w sposób ciągły, ewolucyjny; filary komunikacji stanowią mowa, pismo i druk. Język podlega badaniom od starożytności, ale największy rozwój teorii i kierunków badań językoznawczych przypada na XX wiek.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Przemiany współczesnego języka polskiego są związane z wydarzeniami historycznymi z przełomu XX i XXI wieku oraz zmianami w sposobie komunikowania: demokratyzacją, marketyzacją i technologizacją informacji. Komunikacja cyfrowa, treści przekazów medialnych oraz przemiany świadomości społeczeństwa wywierają wszechstronny, niepoddający się jednoznacznym ocenom, wpływ na język. Zmiany dotyczą sfery leksykalnej, gramatycznej, tekstotwórczej oraz stylistycznej języka polskiego.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Język jest dobrem narodowym, podlega ochronie prawnej i instytucjonalnej. Powinien też być przedmiotem szczególnej troski użytkowników. Należy wspierać wielopłaszczyznowe badania języka w jego współczesnej i historycznej postaci, jako elementu kulturowej pamięci zbiorowej.

Źródła współczesnej humanistyki

Leszek Zinkow — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Poprzez „źródła współczesnej humanistyki” rozumiemy: 1) dzieje „myśli o człowieku” od czasów antycznych, co prowadziło ku powstaniu naukowych dyscyplin, których celem jest badawcza refleksja o człowieku i jego duchowych wytworach, a zarazem: 2) ponaddwutysiącletni depozyt tekstów kultury, których nieustanna reinterpretacja pozostaje fundamentem humanistycznego dyskursu naukowego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Współczesna humanistyka wciąż nawiązuje do dziedzictwa platońskiej paidei i rzymskiej humanitas, które od XV wieku były kluczowymi elementami wykształcenia. Funkcjonował podówczas model „polihistora” prowadzącego badania typu encyklopedycznego, dążącego do uchwycenia syntezy całej wiedzy. Jej progresja, zwłaszcza od czasów Oświecenia, prowadziła ku porzucaniu paradygmatu klasycznego i wskazaniu odrębności obszarów – matematyczno‑przyrodniczych, społecznych oraz humanistycznych. Formalnie podział ten dokonał się w końcu XIX wieku; to wówczas w praktyce akademickiej ukonstytuowała się obowiązująca do dziś względnie stabilna struktura dyscyplin humanistycznych.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Współczesne nauki humanistyczne wydają się „rozdarte” między głębokim osadzeniem w tradycjach i nawarstwionym holistycznym dziedzictwem a dyscyplinarną fragmentacją, co wymuszało wypracowanie warsztatu szczegółowych metodologii i rozmaitych specjalistycznych repozytoriów. Problemem, czy raczej nawet fundamentalnym wyzwaniem, są i będą całkowicie nowe zjawiska, jak posthumanistyka, humanistyka cyfrowa (człowiek i jego działania w przestrzeni wirtualnej), humanistyka kognitywna oraz – zwłaszcza – sztuczna inteligencja (AI).
REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Dostrzeganemu kryzysowi towarzyszą próby projektowania „humanistyki przyszłości”, wspieranej silnymi fundamentami aksjologicznymi, w których nie sposób odrzucać dziedzictwa. Kluczowe jest zredefiniowanie statusu i sensu humanistyki, wypracowanie innowacyjnych metodologii badawczych, mogących sprostać inter‑ i transdyscyplinarności, „antropologizacji”, „zwrotom”, oraz rozwijanie pluralistycznych aspektów funkcjonowania.

Wprowadzenie

Bogusława Bodzioch-Bryła — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

Wprowadzenie

Mity współczesnej humanistyki

Artur Żywiołek — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W przypadku współczesnej humanistyki możemy wyróżnić trzy podstawowe obszary doświadczeń związanych, po pierwsze, z polem epistemicznym (myśleniem, poznawaniem), po drugie, z pedagogią (określoną przez ideę Bildung) i po trzecie – z uniwersytetem podlegającym licznym przekształceniom (od idei katedry, poprzez mit uniwersytetu humboldtowskiego, aż do korpo/uniwersytetu jako współczesnego przedsiębiorstwa definiowanego przez reguły rynku).

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Współczesna humanistyka, która przeszła długą i skomplikowaną drogę od renesansowego humanizmu, wiary w „pismo rzeczy” czy spełnienie pragnień o reprezentacji, do znanej nam dziś formuły śmierci Boga, Autora, Pisma, zdeterminowała formułę śródziemnomorskiej edukacji, zsekularyzowała rangę mistrza do roli fachowca, określiła miejsce i rolę uniwersytetu: od średniowiecznej katedry, trivium i quadrivium w ramach septem artes liberales, przez wynalazek (mit) Humboldta, aż do współczesnego, podporządkowanego regułom wolnego (?) rynku przedsiębiorstwa.
UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Do mitycznych patronów współczesnej humanistyki należą Eros (libido sciendi), Mnemosyne (bogini pamięci i poznania), Hermes (humanistyka odnowy), Narcyz (humanistyka narcystyczna), Tanatos (śmierć uniwersytetu), Tristan (smutek myśli). Refiguracje orficko‑pitagorejskiej mistyki liczb polegają na szukaniu jedności, myśleniu w kategoriach binarnych opozycji, próbach myślenia w oparciu o idee „troistości” czy „czwórni”. Centralne miejsca współczesnej humanistyki zajmują idee regulatywne: Bildung oraz uniwersytet.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Zarysowują się dwa główne nurty myślenia o współczesnej humanistyce. Pierwszy obejmuje dyskursy tanatyczne (nostalgia za utraconą przeszłością, koniec uniwersytetu). Drugi nurt zawiera nadzieję, że wykorzystywanie nowych technik badawczych i interpretacyjnych przyniesie odnowę humanistyki.

Myśl społeczna Kościoła wobec współczesnej humanistyki

Michał Gierycz — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Tekst odwołuje się do szerokiego rozumienia humanistyki. W takim ujęciu obejmuje ona nie tylko literaturoznawstwo, językoznawstwo czy nauki o kulturze, ale również nauki społeczne, takie jak socjologię czy nauki o polityce. Również myśl społeczna Kościoła oznacza nie tylko jego nauczanie społeczne, ale również stanowiska względem spraw politycznych, społecznych, ekonomicznych prawnych czy kulturowych zakorzenione w wypowiedziach Magisterium Kościoła katolickiego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Cezurę „współczesności” humanistyki w niniejszym tekście stanowi przełom postmodernistyczny w kulturze, datowany symbolicznie na rok wydania pracy J.‑F. Lyotarda La Condition Postmoderne (1979). Konsekwentnie myśl społeczna Kościoła wchodząca w relację ze współczesną humanistyką analizowana jest od pontyfikatu Jana Pawła II.

UJECIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Humanistykę i Kościół łączy nie tylko historia, ale centralne znaczenie pytania antropologicznego. W związku z historycznymi uwarunkowaniami i kulturowymi przemianami rodzi się jednak wątpliwość, czy możliwe jest udzielenie na nie tożsamej odpowiedzi w obu przypadkach. W tekście ukazany został zatem krytyczny i samokrytyczny wymiar dialogu Kościoła z paradygmatami współczesnej humanistyki, jak również przenikanie płynących z niej inspiracji i założeń do katolickiej myśli społecznej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Analiza relacji myśli społecznej Kościoła i współczesnej myśli humanistycznej ukazuje, że dominujące współcześnie idee, pozostające w napięciu, a nawet w swej istocie niezgodne z depositum catholicae fidei, mogą pomagać Kościołowi odkrywać jakiś wymiar niesionej przezeń prawdy, mogą jednak również powodować jej wykrzywienie. Kluczowe dla owocnego dialogu Kościoła ze współczesną humanistyką wydaje się zatem utrzymanie pierwszeństwa metody dedukcyjnej nad indukcyjną w teologii.

Nowe formy badania przeszłości. Przestrzeń międzykulturowa w naukach historycznych

Łukasz Burkiewicz — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Badania przestrzeni międzykulturowej w naukach historycznych w swojej istocie nawiązują do: 1) sformułowanego w antycznej Grecji terminu ἱστορία (gr. historía), co oznaczało ‘badanie świadectwa’, czyli zdobywanie wiedzy o przeszłości za pośrednictwem badań, a następnie ich krytyczną analizę; 2) „przestrzeni międzykulturowej”, czyli „obszaru” między kulturami, które wzajemnie się przenikają i wchodzą w interakcje na drodze wymiany na wielu płaszczyznach; 3) wprowadzenia badań historycznych w przestrzeń interdyscyplinarną.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Metody badawcze i warsztat historyka ulegał różnorodnym wpływom i zmieniał się na przestrzeni wieków, ale niezmiennie nawiązywał do utrzymania priorytetu źródła historycznego w procesach badawczych. Początkowo zainteresowanie wzbudzały przede wszystkim dzieje polityczne, do których w XIX wieku dołączyły również sprawy gospodarcze i społeczne, a w kolejnym stuleciu pojawiły się zagadnienia związane z cywilizacją i kulturą, w tym badania nad wielo‑ i międzykulturowością w przestrzeni historycznej.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Zagadnienia dotyczące przestrzeni międzykulturowej w badaniach historycznych stanowią ważny nurt we współczesnej humanistyce, czerpiący z klasycznego warsztatu historycznego oraz z metod zaimplementowanych z innych dyscyplin, w szczególności z nauk społecznych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Charakterystyczną cechą współczesnej humanistyki są liczne „zwroty badawcze” otwierające naukę na dotąd nieznane obszary, również w przestrzeni badań historycznych. Przynoszą one nowe możliwości, które jednak nie mogą na gruncie badania przeszłości odrzucić bezkrytycznie klasycznego warsztatu historycznego i bogatego dziedzictwa dorobku nauki humanistycznej.

Miejsce religii we współczesnej humanistyce

Tomasz Dekert — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W ramach rozumienia humanistyki jako nauki o tym, co ludzkie, religia jawi się jako jeden z jej centralnych obiektów badań i namysłu. Jednocześnie stanowi ona czynnik, który na rozmaite sposoby określa nauki humanistyczne.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Powstanie naukowej refleksji o religii(iach) miało miejsce w określonym kontekście kulturowo‑religijnym. W oświeceniowej humanistyce wyłoniły się pewne ogólne „niereligijne” sposoby podchodzenia do religii, w tym podejście badawcze (religioznawcze), którego historia zostanie tu prześledzona.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Historyczny kontekst religijny oraz religijny wymiar życia człowieka jako przedmiot badawczy miały wpływ na proces wyłaniania się oraz funkcjonowania zajmujących się religią nauk humanistycznych. Te ostatnie widzą religię w odniesieniu do człowieczeństwa w kluczu silnie naznaczonym uprzednimi założeniami.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Religia pozostanie jednym z kluczowych przedmiotów nauk o człowieku. Ich podejście do niej wymaga jednak przemyślenia i próby zbudowania realnego podejścia interdyscyplinarnego.

Humanistyka – humanistyka współczesna – nowa humanistyka

Bogusława Bodzioch-Bryła — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Humanistyka w XXI wieku znajduje się w stanie ciągłej dynamiki. Będąc 1) sumą dyscyplin oraz obszarów interdyscyplinarnych, stanowi również 2) sumę tradycji i nowoczesności, efekt następowania i nakładania się kolejnych zwrotów, przekraczania dominujących trendów czy obszarów zainteresowań. A jeśli uwzględnić perspektywę zmian technologicznych, jawi się ona jako 3) obszar fuzji i konwergencji medialnych, z ważną rolą punktów styków, tj. przestrzeni inter‑, multi‑, transmedialnych. Terminem adekwatnie tę złożoność diagnozującym jest „nowa humanistyka”.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Humanistyka przechodziła okresy rozkwitu i osłabienia. Okresem prosperity dla idei studia humanitatis był renesans, a symptomy jej kryzysu pojawiły się już w oświeceniu. W XVII i XVIII wieku zachodził proces jej „unaukowiania”, a oświeceniowy ideał humanisty począł przekształcać się we wzorzec „intelektualisty”. Od drugiej poł. XVIII do pierwszej poł. XX wieku miał miejsce proces jej metodologicznego usamodzielniania się (zauważalna dominacja uczonych niemieckich); umacnianie aksjologiczne to początek XIX wieku (powstanie opartego na idei Bildung uniwersytetu Humboldtowskiego). W pierwszej poł. XIX wieku dokonano rozróżnienia na Geisteswissenschaften i Naturwissenschaften, co skutkowało usamodzielnieniem się nauk humanistycznych w drugiej poł. XIX wieku (postulat Diltheya zmierzający do oddzielenia nauk przyrodniczych od humanistycznych lub społecznych, służących rozumieniu; kontynuatorami byli Rickert i Windelband [podział nauk na nomotetyczne oraz idiograficzne]). Wśród przyczyn kryzysu humanistyki w XX wieku wskazują badacze: II wojnę światową oraz Holocaust, technicyzację i industrializację, rolę potężnych ideologii, zdegradowanie pojęcia „intelektualisty” oraz zredukowanie humanistyki do roli drugo‑, trzeciorzędnej, podważenie jej opłacalności przez anglosaski model wolnorynkowego kapitalizmu. Niektórzy uczeni uznają, że pozostawanie w sytuacji kryzysowej stanowi modus vivendi humanistyki, dowodząc jedynie tego, że przedstawiciele tych nauk i dyscyplin poddają własne badania ciągłej autorefleksji, co jest nadzwyczaj cenne.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: W humanistycznej refleksji naukowej ostatnich lat dużą popularność zdobyła kategoria „zwrotu”; często powtarzana jest również teza o kryzysie humanistyki. W opisie naukowym pojawiło się ważne pojęcie „nowej humanistyki”, będące wynikiem przeświadczenia o radykalnej odmienności sytuacji, w jakiej znalazły się nauki humanistyczne na skutek procesów integracji z innymi dziedzinami i dyscyplinami, zarysowującej się perspektywy unidyscyplinarności, roli cyfrowych przemian technologicznych. Badacze widzą nową humanistykę jako rodzaj splotu, „dorzecza pięciu nurtów”: humanistyki cyfrowej, zaangażowanej, kognitywnej, posthumanistyki i humanistyki artystycznej. Kategorię w tym kontekście użyteczną stanowi termin „syntopia”.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Dostrzeżono potencjał wynikający z łączenia dziedzin i dyscyplin. Pole badań nowohumanistycznych powoli stabilizuje się, choć jego zakresy nie są (i pewnie długo nie będą) w pełni ustalone; trwają w ich obrębie przemieszczenia. Można domniemywać, że owo wrażenie stabilizacji przybierze, przynajmniej na jakiś czas, postać bardziej procesu niż status quo. Badacze podkreślają, że wyjściem z sytuacji kryzysu jest ruch ku przyszłości, nigdy wstecz. Aby nauki humanistyczne pozostały żywotne, muszą robić to, co czyniły zawsze: zmieniać się, przeobrażać. Winny też znaleźć bardziej skuteczne sposoby wyjaśniania ogółowi społeczeństwa, czym są i dlaczego są istotne.

Humanistyka kognitywna – między kognitywistyką a humanistyką

Józef Bremer — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Humanistyka kognitywna to interdyscyplinarny program badań łączący nauki humanistyczne z naukami przyrodniczymi i technicznymi.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Powstanie humanistyki kognitywnej jest związane z pojęciem ucieleśnionej osoby, co z kolei doprowadziło do poszerzenia zakresu badań kognitywistycznych o elementy typowo rozważane w humanistyce – np. o rozumienie języka literackiego.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Zamiast badania procesów umysłowych zgodnie z wczesnym kognitywistycznym modelem opierającym się na manipulowaniu symbolami w sposób skończony praktykowane obecnie w humanistyce kognitywnej badanie całej ucieleśnionej osoby, jako organizmu biologicznego, wymaga podejścia interdyscyplinarnego uwzględniającego badania z różnych dziedzin nauki. Podejście to charakteryzuje się m.in. postrzeganiem mózgu jako organu działającego podobnie do maszyny analogowo‑cyfrowej. Jako przykłady takich badań przeanalizujemy dwa interdyscyplinarne podejścia: filozoficzno‑literacką analizę znaczenia i literacko‑neuronaukowe przedstawienie metafor językowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Humanistyka kognitywna stabilizuje swoje miejsce w licznych dyscyplinach naukowych, np. w pedagogice, medycynie, w naukach o sztucznej inteligencji.

Humanista w e-muzeum. Transformacje sztuki współczesnej

Beata Bigaj-Zwonek — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Transformacja sztuki współczesnej obejmuje zmiany zachodzące w sztuce od zakończenia II wojny światowej do czasów najnowszych. Wiążą się one z wejściem w obszar sztuki nowych form wyrazu artystycznego i nowoczesnych technologii. Zmiany wynikają także z warunków politycznych i społecznych. Sztuka dysponuje dzisiaj różnorodnymi formami przekazu, a istotnym jej obszarem tematycznym jest problematyka społeczna.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zarys przemian zachodzących w sztuce pokazuje wielość czynników transformacji. Wśród nich istotne znaczenie mają warunki historyczne, rozwój myśli technologicznej, potrzeby społeczne oraz odkrycia naukowe. Przemiany sztuki współczesnej wiążą się także z jej otwarciem na aktywności wywodzące się z teatru i informatyki.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Do istotnych zagadnień, mających wpływ na współczesną sytuację sztuki, zaliczyć należy kwestię poszerzenia wiedzy o warunkach percepcji wizualnej oraz rozwój narzędzi ułatwiających tworzenie i reprodukowanie obrazów. Pobudziły one dyskursy nad definicją oraz rolą obrazów w kulturze, a także nad zadaniami instytucji je przechowujących, prezentujących i wartościujących.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Istotne znaczenie dla sztuki współczesnej, a także dla jej przyszłości, będzie mieć wypracowanie skutecznych praktyk komunikacji poprzez sztukę oraz wzmocnienia relacji z odbiorcą. Dostępne dzisiaj nowe rozwiązania technologiczne powinny zostać wsparte refleksją nad sposobem ich wykorzystania przez instytucje i ośrodki wystawiennicze. Nowe odkrycia w zakresie warunków kreatywności i badania w obszarze AI wydają się rozwojowymi wątkami współczesnych i przyszłych koncepcji twórczych.

Psychologia mediów w humanistyce współczesnej

Agnieszka Ogonowska — pon, 04 mar 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Psychologia mediów to subdyscyplina psychologii teoretycznej i stosowanej oraz transdyscyplina korzystająca z dorobku nauk społecznych i humanistycznych, neuronauk i informatyki. Jest także dyscypliną hybrydyczną, ponieważ obejmuje cztery sfery: metodologię (M), etykę (E), teorię (T) i aplikację (A), w skrócie: META. Zajmuje się badaniem złożonych związków między człowiekiem a mediami i nowymi środowiskami interaktywnymi, immersyjnymi, wirtualnymi pod kątem dwukierunkowego wpływu mediów na jednostkę oraz użytkownika na media, tzn. na ich funkcjonalności, treść i formę.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Podwaliny pod psychologię mediów tworzyli filozofowie i prekursorzy psychologii, którzy zajmowali się problematyką percepcji bodźców wzrokowych i słuchowych, twórcy psychoanalizy, a także koncepcji behawioralnych i poznawczych. Istotny wkład wnieśli również twórcy mediów (głównie reżyserzy filmowi, dziennikarze, designerzy rozwiązań z zakresu UX, artyści nowych mediów).

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Badania z zakresu psychologii mediów mają współcześnie zastosowanie w analizach wpływu mediów tradycyjnych, nowych mediów i środowisk cyfrowych związanych z mediami sieciowymi oraz VR, AR i MR na użytkowników. Istotną rolę odgrywają także aplikacje wyników tych badań do projektowania technologii medialnych, psychologicznych programów edukacyjnych, profilaktycznych i działań terapeutycznych, w edukacji zdalnej i hybrydycznej z wykorzystaniem nowych mediów oraz technologii VR, AR i MR. Osobne miejsce zajmują badania i wdrożenia dotyczące: robotów humanoidalnych, psychologicznych aspektów cyborgizacji człowieka, tworzenia systemów hybrydycznych oraz gotowości wobec technologii.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Teoretyczne i praktyczne aspekty psychologii mediów są wykorzystywane w badaniach komunikologicznych, medioznawczych, filmoznawczych oraz w kulturoznawstwie medialnym. Szczególną rolę pełnią w studiach dotyczących wpływu i strategii użytkowania mediów, a także projektowania rozwiązań z zakresu UX. Wśród praktycznych aplikacji tych badań należy wskazać również na pedagogikę i edukację medialną, w tym problematykę psychologicznych uwarunkowań edukacji hybrydycznej i zdalnej oraz kompetencji medialnych i cyfrowych.

Polityka historyczna Kościoła katolickiego

Michał Wenklar — wto, 27 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Kościół katolicki prowadzi własną politykę historyczną. Można rozważać zarówno działania instytucjonalne Kościoła, jak i aktywność bliskich Kościołowi historyków i publicystów. Można też podzielić tę politykę na działania podejmowane wobec własnej historii (o defensywnym charakterze) oraz na oceny innych wydarzeń dziejowych z punktu widzenia Kościoła.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Formą obrony chrześcijańskiej wizji historii była pierwotnie bezkrytyczna apologetyka. W połowie XX wieku zaczęto jednak od niej odchodzić. Z czasem nie tylko rozwinęła się krytyka Kościoła z zewnątrz, ale też i krytyka wewnętrzna, postulująca obiektywną ocenę wydarzeń z przeszłości. W drugiej połowie XX wieku Kościół podjął próbę zmierzenia się z niektórymi „czarnymi kartami” swojej historii, a szczególna rola przypadła tu Janowi Pawłowi II.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: W polityce historycznej Kościoła wyróżniam trzy główne obszary: obronę tezy o nierozerwalnym związku kultury europejskiej z chrześcijaństwem; działania zmierzające do oczyszczenia pamięci związanej z kontrowersyjnymi wydarzeniami z przeszłości Kościoła; obecny stosunek do pozycji Kościoła wobec XX-wiecznych systemów totalitarnych, z uwzględnieniem polityki wyznawania win oraz procesów beatyfikacyjnych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wobec stawianych mu zarzutów Kościół przyjął następujący tok postępowania: najpierw rzetelna ocena historyczna, a na jej podstawie ocena teologiczna, mogąca prowadzić do ewentualnego wyznania win. Kościół odczuwa szczególną więź z wcześniejszymi pokoleniami chrześcijan i poczuwa się do odpowiedzialności za ich czyny. Towarzyszy temu jednak troska, by nie przyznawać się do nie swoich win i nie ulegać nadmiernym żądaniom. Mogłoby to bowiem dostarczyć dodatkowych argumentów przeciwnikom i osłabić przekonanie wiernych o świętości Kościoła.

E‑literatura – splot transdyscyplinarny w obszarze humanistyki cyfrowej

Bogusława Bodzioch-Bryła — wto, 27 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: E-literatura to nurt lokujący się w obszarze literaturoznawstwa i humanistyki cyfrowej, stanowiący konsekwencję zjawiska konwergencji mediów. Reprezentowany jest przez utwory, w których sensy literackie łączą się z właściwościami nowych mediów, generując struktury transmedialne, czerpiące z różnych sfer humanistyki (literatury, sztuki, technologii), czasem wykraczające poza nią.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Nurt e-literatury wciąż się przeobraża, a jego źródła są złożone. Wśród kontekstów, z których e-literatura wyrosła i z których czerpie, najczęściej wymienia się obszar stricte technologiczny (zachód Europy i USA), filmoznawczy, ludologiczny, a także artystyczno-literacki (Polska). Najdawniejsze źródła e-literackich eksperymentów sięgają antyku i średniowiecza, późniejsze – literacko‑artystycznych ruchów awangardowych.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: We współczesnej humanistyce dochodzi do krzyżowania się obszarów kultury wcześniej postrzeganych jako odrębne i autonomiczne. Coraz częstszym zjawiskiem są więc powstające e-literackie sploty transdyscyplinowe. Kategorię tę uznać należy za jedną z nadrzędnych, obrazującą charakter e-literatury oraz jej miejsce na pograniczu środowiska literacko-medialnego (cyberprzestrzeń, ekran komputera) oraz przestrzeni innego typu (muzealno-galeryjnej, miejskiej, przyrody itp.). Wśród specyficznych cech wyróżniających e-literaturę wskazać należy m.in.: splotowość, procesualność, uprzestrzennienie, modułowość, figuratywność, potencjał architektoniczny, występowanie niedomknięć (szczelin), dających możliwość partycypacji i personalizacji, nielinearność, a nawet immersyjność.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Nurt e-literatury rozwija się, pomnażając egzemplifikacje. Uczelnie proponują studentom przedmioty z nią związane. Powiększa się grono badaczy analizujących jej fenomen. Powstają kolejne źródła gromadzące utwory nowomedialne (np. Electronic Literature Collection). Przed twórcami pojawiają się nowe wyzwania (np. konieczność poradzenia sobie z problemem cyfrowej śmierci lub okresowej hibernacji e-utworów). Badacze kultury humanistycznej winni być świadomi zaistniałej zmiany i mieć na uwadze, że tradycyjne narzędzia badawcze nie wystarczają. Dlatego też w sytuacji recepcyjno-interpretacyjnej zachodzi konieczność wejścia w obszar innych dyscyplin – nie tylko humanistycznych. Absurdem, dowodem krótkowzroczności i braku głębszej refleksji byłoby trwanie w przekonaniu, że w dziedzinie literatury nie nastąpiła zmiana.

Polityka historyczna współczesnej Francji

Kazimierz Michał Ujazdowski — wto, 27 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W przypadku Francji polityka pamięci (polityka historyczna) jest zaprogramowaną i spójną aktywnością władz publicznych, która prezentuje zasadnicze elementy historii kraju i na tej podstawie kształtuje pamięć historyczną i wartości podstawowe wspólnoty państwowej oraz promuje dziedzictwo kulturowe narodu.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Właściwością francuskiej polityki pamięci jest budowana od dawna sieć instytucji publicznych funkcjonujących w tym obszarze. Instytucje tworzone po II wojnie światowej i w kilku ostatnich dekadach wzbogaciły sieć, która od przeszło dwustu lat służy promocji francuskiego doświadczenia historycznego. Artykuł poświęca także istotną uwagę roli szkoły publicznej jako ważnej instytucji republikańskiej polityki pamięci. Przedstawia również proces reinterpretacji historii kraju, dzięki któremu Francja, choć opiera swą tożsamość państwową i konstytucyjną na dziedzictwie ideowym Rewolucji Francuskiej, to w wymiarze polityki pamięci ukazuje całe dzieje kraju jako wyraz wielkości swej historii i kultury.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Analiza polityki pamięci musi zająć się problemem relacji między narracją o pozytywnych wartościach dziejów kraju a „ciemną” stroną doświadczenia historycznego. W przypadku Francji ekspresja odpowiedzialności za to, co złe w historii nie naruszyła pozytywnego przekazu francuskiej polityki pamięci.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Doświadczenie Francji może inspirować do tworzenia polityk pamięci odpowiadających kryteriom prawdy i sprawiedliwości, a także do namysłu nad edukacją historyczną w szkołach łączącą walory poznawcze z wychowawczymi.

Radykalizm

Mikołaj Rakusa-Suszczewski — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Radykalizm to pojęcie wieloznaczne i niekonkluzywne. Jako postawa intelektualna cechuje filozofów i innych naukowców poszukujących wiedzy i prawdy, teoretycznie bowiem wiąże się z poszukiwaniem tego, co podstawowe, zakorzenione (radix) i konieczne dla zrozumienia człowieka. Natura i pochodzenie tych fundamentów pozostają jednak niepewne, dlatego radykalizm nieuchronnie zmienia swoje roszczenia i formę. Jako zjawisko społeczne i polityczne ściśle zakorzenione jest w kontekście.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Od końca XVII wieku radykalizm wyrażał idee emancypacji społecznej i demokratyzacji, dlatego pierwotnie był ważnym synonimem postępu. Radykalizm przypisywano purytanom i innym ruchom reformatorskim, które dążyły do odnowienia czystości wiary. Stopniowo zaczął być wykorzystywany do opisu wszelkich utopijnych i retrotopijnych ekstremizmów; ugruntowaniu uległy również jego melioratywne i pejoratywne wykładnie.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Radykalizm może być zarazem utopijny i retrotopijny, postępowy i konserwatywny, lewicowy i prawicowy; co innego też oznacza on w różnych kulturach i czasach. Jego żywym ucieleśnieniem są ruchy społeczne z ich imperatywem wydobywania na światło dzienne pierwszych zasad. Teorie ruchów społecznych najlepiej pozwalają uchwycić logikę radykalizmu i procesów radykalizacji.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Zagęszczenie rywalizujących filozofii i stylów życia zdaje się potwierdzać, że radykalizm ucieleśnia ducha naszych czasów i jest zjawiskiem szczególnie nowoczesnym. W dzisiejszym świecie nic jednak nie wydaje się już radykalne, poza samą przemocą. Konieczne jest zatem poszukiwanie nowych wymiarów radykalizmu.

Cyberbezpieczeństwo

Miron Lakomy — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Cyberbezpieczeństwo obejmuje kwestie ochrony przed zagrożeniami powstającymi w nowym środowisku ludzkich interakcji, jakim stała się cyberprzestrzeń. Termin ten postrzegać należy jako stan, w którym ryzyko wystąpienia takich negatywnie wartościowanych zjawisk dla własnych zasobów cyfrowych w tej domenie jest niewielkie, lub też istnieje zdolność ochrony przed nimi. Można tę kategorię ujmować również jako proces zmierzający do zapewnienia pełnej ochrony wykorzystywanej infrastruktury teleinformatycznej, a także wszystkiego, co się w niej znajduje i co ona kontroluje.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Problemy dla cyberbezpieczeństwa wywodzą się z procesów rewolucji informatycznej, która rozpoczęła się w połowie XX wieku. Niemniej, pierwsze poważne zagrożenia pojawiły się dopiero w latach 80. XX wieku, czego symbolem było pojawienie się środowiska hakerskiego. Do profesjonalizacji różnych form przestępczości komputerowej doszło dopiero na początku XXI wieku.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Zagrożenia dla bezpieczeństwa teleinformatycznego wywodzą się bezpośrednio z cech charakterystycznych cyberprzestrzeni jako nowej sfery ludzkiej aktywności. Ich powstawaniu sprzyja m.in. trudność wykrywania sprawców cyberataków, relatywnie niskie koszty ich przeprowadzania, a także brak wywiadu strategicznego w tej domenie.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Podnoszenie poziomu cyberbezpieczeństwa wiąże się z działaniami o charakterze organizacyjnym, prawnym oraz technicznym. Niestety pełne przeciwdziałanie zagrożeniom w tym wymiarze nie jest możliwe. Z jednej strony, wynika to z samej specyfiki cyberprzestrzeni. Z drugiej natomiast, poziom współpracy międzynarodowej w tym zakresie jest niewystarczający. Najczęściej podnoszenie poziomu cyberbezpieczeństwa koncentruje się na szeroko pojętej profilaktyce, przejawiającej się m.in. utrzymywaniem dobrych praktyk w zakresie korzystania z urządzeń teleinformatycznych.

Współczesne konflikty zbrojne

Krzysztof Kubiak — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Hasło omawia konflikty zbrojne toczące się od zakończenia zimnej wojny (1991) do wybuchu wojny na Ukrainie (2022). Autor buduje ramy chronologiczne pojęcia „współczesność” i omawia przyjęte na potrzeby niniejszego tekstu rozumienie kategorii „konflikt zbrojny”.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Wyodrębnione zostały dwa etapy rozwoju konfliktów w omawianym okresie, ze szczególnym uwzględnieniem motoryki międzynarodowej procesów konfrontacji orężnej. Pierwszy z nich obejmował konflikty kontynuacyjne po rozpadzie systemu dwublokowego. Drugi dotyczy konfliktów o nowy porządek światowy.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Autor dokonał problemowego podsumowania konfliktów w wymiarze sposobów organizowania przeciwstawnych sił, wymiaru technicznego zmagań oraz wpływu prawa międzynarodowego na ich przebieg.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W przyszłości charakter konfliktów zbrojnych nie ulegnie zasadniczej zmianie. Dominować będą działania o umiarkowanej i niskiej intensywności, ale za to o długotrwałym charakterze (co zdaje się potwierdzać wojna na Ukrainie). W konsekwencji rywalizacji globalnej będą mieć miejsce „wojny przez pośredników” (proxy wars). Jednocześnie między najsilniejszymi państwami trwał będzie wyścig technologiczny, a najpoważniejsze konsekwencje będzie miało implementowanie rozwiązań technologicznych określanych mianem sztucznej inteligencji.

Bezpieczeństwo społeczne

Paweł Grzywna — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Bezpieczeństwo społeczne polega na zapewnieniu materialnych środków do utrzymania (bezpieczeństwo socjalne) oraz na zapewnieniu gwarancji rozwoju dla jednostek (bezpieczeństwo rozwojowe).

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Rozważania nad bezpieczeństwem społecznym można sytuować w ramach badań nad bezpieczeństwem narodowym oraz analizy polityki społecznej, w tym polityki socjalnej. Początki systemowego myślenia o bezpieczeństwie społecznym należy upatrywać i powiązać z koncepcją human security, która w przeciwieństwie do podejścia tradycyjnego kładzie nacisk na potrzeby jednostek i społeczności, co pozwala na bardziej kompleksowe podejście do problemów bezpieczeństwa społecznego.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Państwo, przyjmując rolę podstawowego gwaranta bezpieczeństwa społecznego, implementuje odmienne strategie w zakresie jego poziomu, uzależniając go od próby rozwiązania dylematu „ile wolności a ile bezpieczeństwa?” w działaniach państwa.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Współczesne państwa dobrobytu muszą zmierzyć się z nowymi wyzwaniami i problemami. Tradycyjny model skupiał się głównie na zapewnieniu bezpieczeństwa socjalnego poprzez transfery finansowe. Globalizacja, zmiany technologiczne i demograficzne, a także rosnąca różnorodność społeczna sprawiły, że tego typu podejście stało się niewystarczające. Państwa zaczęły więc modyfikować działania w kierunku aktywnej polityki społecznej, która ma na celu wspieranie obywateli w zdobyciu umiejętności i kwalifikacji potrzebnych na rynku pracy. Skupiono się na zapobieganiu wykluczeniu społecznemu poprzez pomoc w znalezieniu pracy, poprawie zdolności zawodowych, edukacji oraz wsparciu dla przedsiębiorczości. Państwo stało się aktywnym partnerem dla obywateli, dzięki czemu mogło zapewnić trwalsze rozwiązania dla osób znajdujących się w trudnej sytuacji, a także poprawić swoją zdolność do przystosowania się do zmian gospodarczych i społecznych.

Przestępczość w Polsce jako zjawisko społeczne

Jan Swół — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Przestępczość jest niepożądanym zjawiskiem społecznym o dynamicznym charakterze, wywierającym negatywny wpływ na egzystencjalne potrzeby człowieka. Poprzez fakt wyrządzania szkód w różnych sferach jego aktywności stanowi zjawisko strukturalnie złożone, przez co trudne do ujęcia w ścisłe ramy definicyjne.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W ujęciu historycznym działania człowieka ukierunkowane na przeciwdziałanie zagrożeniom podejmowane były od bardzo dawna i przybierały różne formy. W połowie XIX wieku zaczynają kształtować się naukowe podstawy analizowania oraz przeciwdziałania przestępczości, która jest częścią zachowań patologicznych. Przestępczość jest opisywana m.in. przy wykorzystaniu statystyk kryminalnych.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Pojęcie przestępczości nie jest zdefiniowane ustawowo. Zainteresowane tym zjawiskiem w różnym zakresie znajduje odzwierciedlenie w kryminalistyce, kryminologii, psychologii, socjologii, w naukach o bezpieczeństwie i innych dziedzinach nauki. Przyczyny przestępczości oraz jej przeciwdziałanie to zagadnienia złożone, powiązane z istotną częścią polityki każdego państwa, którą jest konieczność ochrony życia, zdrowia oraz porządku publicznego.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Jako zjawisko społeczne przestępczość ulega ciągłym zmianom pod względem struktury, dynamiki i geografii. Zmianie ulęgają także sposoby popełniania przestępstw. Wiedza na ten temat wymaga ciągłej weryfikacji. Biorąc pod uwagę egzystencjonalne potrzeby człowieka, wiedza ta wykazuje swoją przydatność także jako narzędzie oraz drogowskaz na drodze wnikliwszego poznania uwarunkowań i społecznych kosztów tego zjawiska.

Terroryzm

Sebastian Wojciechowski — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Terroryzm jest różnie umotywowaną i realizowaną z naruszeniem istniejącego porządku prawnego formą przemocy polityczno‑społecznej (lub groźbą jej użycia), podjętą przez pojedyncze osoby lub grupy osób, a nawet państwa, skutkującą wywołaniem strat fizycznych, psychicznych, materialnych itp., a przeprowadzoną za pomocą różnorodnych środków i metod działania. Przemoc ta jest wymierzona w cel lub cele bezpośrednie albo pośrednie, przy których pomocy sprawca chce osiągnąć finalny efekt.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zjawisko terroryzmu obejmuje różnorodne okresy historyczne, począwszy od starożytności, przez jego stosowanie w średniowieczu, podczas podbojów kolonialnych, rewolucji francuskiej oraz rosyjskiej, pierwszej i drugiej wojny światowej, zimnej wojny czy wydarzeń, które rozegrały się 11 września 2001 roku, a skończywszy na współczesnych atakach generowanych przez podmioty państwowe i pozapaństwowe.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Zjawisko terroryzmu to suma składowa wielu różnorakich determinantów. Jest ono realizowane zarówno w wymiarze fizycznym, jak i wirtualnym, obejmując zróżnicowane elementy dotyczące np. profilu sprawcy, form i metod działania, źródeł, przyczyn i motywów postępowania, celów ataku, ich skutków, przeciwdziałania oraz zwalczania terroryzmu itp. Uwzględnić należy ponadto wielość, a także różnorodność jego rodzajów.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Mamy do czynienia z ponadczasowym i globalnym wyzwaniem, które wciąż podlega, w większym lub mniejszym stopniu, ewolucji. Dotyczy ona wielu różnych aspektów, w tym np. taktyki czy strategii działania terrorystów. Oznacza to m.in. wykorzystywanie przez nich coraz bardziej nowoczesnych i wyszukanych technologii. Stan ten wymaga zatem nie tylko ciągłego monitorowania i prognozowania terrorystycznego zagrożenia, ale także wypracowywania wciąż nowych oraz bardziej efektywnych metod jego zwalczania.

Bezpieczeństwo ekonomiczne

Marek Leszczyński — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Bezpieczeństwo ekonomiczne polega na zapewnieniu niezakłóconego funkcjonowania gospodarki oraz na utrzymaniu komparatywnej równowagi z gospodarkami innych państw.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Bezpieczeństwo ekonomiczne można sytuować w ramach badań ekonomiki bezpieczeństwa, która z kolei powstała jako ewolucja ekonomiki wojennej i ekonomiki obrony. Początki ekonomiki wojennej to okres pierwszej wojny światowej, kiedy powstało zapotrzebowanie na badania ekonomiczno‑obronne. Obecnie znacznie zwiększył się obszar badań ekonomiczno‑obronnych w związku z licznymi zagrożeniami w sferze pozamilitarnej.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Bezpieczeństwo ekonomiczne zyskało wraz z zakończeniem zimnej wojny i nasileniem się procesów globalizacyjnych. Stosowanie nacisku ekonomicznego pozwala niekiedy na osiągnięcie ważnych celów politycznych bez angażowania siły militarnej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Istnieje realna potrzeba tworzenia wiedzy naukowej, która wpisuje się w obszar ekonomii politycznej bezpieczeństwa narodowego – tak zarysowana przestrzeń uwzlędnia w całości zarówno domenę działalności państwa, jak też wspólnoty ludzkie wraz z ich potrzebami, zaś komponent ekonomiczny wprowadza elementy racjonalności wyboru w warunkach ograniczoności zasobów.

Policja

Andrzej Misiuk — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Policja to podmiot ściśle związany z instytucją państwa i jego podstawową funkcją reglamentacyjno‑represyjną. Zwykle jest to formacja stworzona wzór wojskowy, umundurowana i uzbrojona, przeznaczona do ochrony bezpieczeństwa ludzi i mienia oraz do utrzymania porządku publicznego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przedmiot bezpieczeństwa i jego funkcje zmieniały się wraz ewolucją ustrojową i polityczną państwa. W XVIII wieku, gdy kształtowały się zręby nowożytnej administracji państwowej, zagadnienia związane z bezpieczeństwem znalazły swoje miejsce w resorcie spraw wewnętrznych. Można uważać, że w pierwszej połowie XIX wieku ukształtowały się zręby instytucji policyjnych we współczesnym rozumieniu.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Współcześnie policja może mieć wyspecjalizowany charakter i zajmować się poszczególnymi obszarami bezpieczeństwa publicznego lub określonymi kategoriami zagrożeń. W związku z tym można wyróżnić służby zajmujące się walką z przestępczością zorganizowaną, bezpieczeństwem drogowym, wykonujące zadania kontrterrorystyczne czy też zwalczające cyberprzestępstwa.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Służby policyjne w Europie i na świecie realizują dwie podstawowe funkcje: prewencyjną (zapobiegawczą) i represyjną (walka z przestępczością i naruszeniami porządku publicznego). Wewnętrzna organizacja, uprawnienia oraz status służbowy są ściśle powiązane z realizacją poszczególnych funkcji. Istotną cechą charakterystyczną współczesnych służb policyjnych jest poziom uspołecznienia, czyli wpływu społeczeństwa na charakter działalności policji.

Kontrwywiad

Kazimierz Kraj — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Kontrwywiad jest częścią struktur bezpieczeństwa państwa lub instytucją samodzielną. Realizuje działalność, która ma unieszkodliwiać poczynania obcych służb wywiadowczych, zwalczać dywersję, sabotaż, terroryzm. Zajmuje się ochroną tajemnic państwowych, osłania kontrwywiadowczo instytucje i organa państwa oraz wybrane jednostki prywatne.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Początki kontrwywiadu wywodzić możemy z czasów Starego Testamentu, Indii czy Chin, czyli wiele setek, a nawet tysięcy lat p.n.e. Współczesne badania nad kontrwywiadem datuje się jednak na moment wykształcenia się nowoczesnych społeczeństw ery przemysłowej, czyli XIX i dwie pierwsze dekady XX wieku.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Hasło w ramach wyjaśnienia pojęcia kontrwywiad przedstawia następujące problemy: jego definicję, szereg funkcji, zadania oraz misję. Osobno poruszona zostanie kwestia opisu działalności kontrwywiadowczej kilku państw europejskich.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Systemowe ujęcie zagadnienia kontrwywiadu pokazuje, że staje się on przedmiotem badań i studiów naukowych mimo ograniczeń związanych z niejawnym charakterem jego działalności. Zaleca się jednakże bardziej kompleksowe spojrzenie na omawiany temat i konieczność przeprowadzania multidyscyplinarnych studiów.

Bezpieczeństwo demograficzne

Krystyna Iglicka — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Bezpieczeństwo demograficzne to zrównoważony stan danej populacji, w którym gwarantowana jest naturalna reprodukcja i wzrost ludności, a także zachowane są odpowiednie stosunki wśród grup ludzi zamieszkujących określone terytorium, posiadających odrębną tożsamość oraz własną państwowość organizującą współżycie między nimi. Na stan bezpieczeństwa demograficznego duży wpływ mają zarówno globalne trendy demograficzne, jak i czynniki naturalne oraz kulturowe, które trudno poddać kontroli i sterowaniu w procesie politycznym. Niemniej państwa poprzez programy społeczne mogą mieć wpływ na sytuację demograficzną. Poprawa opieki zdrowotnej pozwoliła ograniczyć umieralność niemowląt, programy profilaktyczne pomagają walczyć ze spadkiem płodności w populacji, a polityka migracyjna może mieć wpływ na rozmiar populacji w wieku reprodukcyjnym na kolejne 15–20 lat. Bezpieczeństwo demograficzne to część bezpieczeństwa narodowego dlatego, że dotyczy „substancji” narodu, czyli ludności.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Historyczny proces zmian reprodukcji ludności związany z procesem modernizacji społeczeństw najlepiej opisuje teoria przejścia demograficznego (TPD).

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Podłoże teoretyczne rozważań stanowi opracowanie Richarda P. Cincotty, który wyróżnił osiem czynników demograficznego ryzyka. Nawiązano również do TPD, gdyż ryzyko konfliktów wewnętrznych w czasie transformacji ekonomicznej i społecznej może być o wiele niższe w krajach, które przeszły transformację demograficzną.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W badaniach nad bezpieczeństwem szczególny nacisk należy położyć na cel demograficzny państwa, zmiany liczby ludności, zmiany w strukturze wiekowej populacji, migracje oraz zmiany w lokalizacji i proporcji grup etnicznych i religijnych.

Bezpieczeństwo przestrzeni publicznej

Artur Jasiński — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Bezpieczeństwo przestrzeni publicznej to zdolność do kształtowania optymalnych warunków zapewniających realizację potrzeb oraz możliwości rozwoju mieszkańców, za pomocą odpowiedniego projektowania, tworzenia, utrzymywania i przekształcania przestrzeni miejskiej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Problem bezpieczeństwa przestrzeni publicznej został dostrzeżony w latach 70. XX wieku przez badaczy amerykańskich. W reakcji na zagrożenia płynące z procesu przekształcania się środowiska zamieszkania pojawiła się nowa gałąź nauki – psychologia środowiskowa, która łączyła w sobie wiedzę wielu dyscyplin związanych z kształtowaniem przestrzeni z subdyscyplinami psychologicznymi.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Kształtowanie bezpiecznej przestrzeni publicznej polega na wykorzystaniu określonych cech fizycznych i właściwej organizacji przestrzeni w celu ograniczenia zagrożeń kryminalnych. Polega także na zwiększaniu poczucia bezpieczeństwa mieszkańców i wzmacnianiu ich poczucia wspólnoty, zaangażowania i odpowiedzialności. Działania na rzecz kształtowania bezpiecznej przestrzeni publicznej mają wymiar środowiskowy, techniczny, psychologiczny i społeczny.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W rozważaniach dotyczących bezpieczeństwa przestrzeni publicznych najczęściej pojawia się dylemat zawarty w pytaniu: ile wolności, ile bezpieczeństwa? Działania władz, których pretekstem są kwestie bezpieczeństwa, spotykają się na ogół z poparciem społecznym. Jednak niepokój budzi możliwość wykorzystania wszechobecnych systemów informatycznych w celu ograniczania praw i wolności obywatelskich oraz inwigilacji przeciwników politycznych.

Ochrona ludności

Jerzy Trocha — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Ochrona ludności (civil protection) to całość przedsięwzięć obejmujących działania realizowane przez organy administracji publicznej, organizacje pozarządowe, podmioty gospodarcze oraz inne instytucje mające na celu zabezpieczenie życia, zdrowia i mienia społeczeństwa, a także środowiska naturalnego oraz innych warunków niezbędnych do przetrwania człowieka w obliczu wszelkich zagrożeń naturalnych i tych wynikających z działalności ludzkiej, w tym konfliktów zbrojnych oraz czynów zabronionych według obowiązujących przepisów prawa. Katalog podejmowanych działań na rzecz ochrony ludności obejmuje czynności zapobiegawcze (przed wystąpieniem zagrożenia) oraz reagowanie (po zaistnieniu zagrożenia).

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Obowiązek ochrony ludności jest elementarnym zadaniem państwa. Początkowo zadanie to odnosiło się niemal wyłącznie do aspektów związanych z zagrożeniami militarnymi, jednak wraz rozwojem cywilizacyjnym zaczęto szerzej rozpatrywać ochronę ludności, włączając w nią również inne dziedziny i stany, w jakich może znajdować się państwo.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Problematyka ochrony ludności jest bardzo złożona. Nie ma zgodności wśród badaczy co do sposobu wyjaśnienia tego terminu. Wynika to przede wszystkim z odmiennych założeń naukowych oraz doświadczeń zdobytych podczas pracy w różnych instytucjach na rzecz bezpieczeństwa.
REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Współczesne środowisko bezpieczeństwa potwierdza słuszność całościowego podejścia do problematyki ochrony ludności. Niezbędne jest zatem zapewnienie bezpieczeństwa społeczeństwu zarówno w czasie pokoju czy kryzysu, jak i w warunkach wojny oraz okupacji. Dużym wyzwaniem jest ochrona ludności w czasie konfliktów zbrojnych, dlatego też konieczne jest holistyczne podejście terminologiczne.

Siły zbrojne

Piotr Mickiewicz — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Siły zbrojne to uzbrojone i wyspecjalizowane formacje posiadające monopol na stosowanie siły w stosunkach zewnętrznych. Stanowią element systemu politycznego państwa i instrument oddziaływania międzynarodowego. Powinny być wykorzystywane wyłącznie do realizacji – kreowanych przez społeczeństwo – interesów państwa oraz prowadzić aktywność militarną zgodnie z regułami prawa międzynarodowego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Siły zbrojne państwa wykształciły się z różnorodnych formacji zbrojnych tworzonych przez aparat władzy istniejący na danym etapie historycznym. Proces ich przekształcania w siły zbrojne zapoczątkowano w czasach nowożytnych, ale w praktyce nastąpił on w czasach ponowoczesnych. Jego wynikiem jest między innymi ustanowienie społecznej kontroli nad siłami zbrojnymi i sposobem konstruowania polityki bezpieczeństwa państwa.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: W tekście zaprezentowano sposób funkcjonowania sił zbrojnych w strukturze organizacyjnej państwa, uwzględniając procesy historyczne oraz współczesne uwarunkowania polityczno‑prawne. Przyjęto, że w państwie ponowoczesnym odgrywają one rolę instrumentu oddziaływania międzynarodowego i z tego względu niezwykle istotna jest właściwa korelacja koncepcji budowy ich potencjału oraz planów użycia ze strategicznymi celami państwa. Równie istotne jest wdrożenie efektywnego systemu kontroli, który ma zapewnić wykorzystanie ich potencjału do osiągania interesów państwa, a nie formacji sprawującej w nim władzę.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Siły zbrojne stanowią integralny element systemu politycznego państwa współkreujący jego potęgę, zakres posiadanej suwerenności oraz zapewniający bezpieczeństwo instytucji państwa i jego obywateli. Specyfika nakładanych na nie zadań wymaga, by dysponowały one określonym potencjałem militarnym, który wynikać powinien z przyjętych długofalowych koncepcji oddziaływania międzynarodowego i obrony terytorium państwa.

Ochrona granicy państwa

Karolina Lis, Barbara Kaczmarczyk — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Rola granicy odnosi się do wyznaczenia obszaru państwa, w obrębie którego sprawuje ono swoją zwierzchność oraz zachowuje suwerenność. Ochrona granicy państwowej jest elementem bezpieczeństwa państwa i jest zadaniem wielopłaszczyznowym, polegającym na organizacji przedsięwzięć administracyjno‑politycznych, w tym militarnych, które państwo podejmuje w celu zachowania swojej suwerenności.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Podstawowym elementem każdego państwa jest jego terytorium. Jest ono przestrzenią, w obrębie której ludność egzystuje i może się rozwijać. Na przestrzeni wieków wzrost liczby państw spowodował zwiększenie liczby granic pomiędzy nimi. Konsekwencją tych zmian była konieczność określenia zarówno nowej struktury, jak i funkcji granic.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Artykuł podejmuje następujące problemy: wskazuje na typologie granic. Wyjaśnia, czym jest system ochrony granic oraz system zarządzania granicą zewnętrzną Unii Europejskiej, a także przedstawia znaczenie migracji we współczesnym świecie.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Jednym z działań podejmowanych przez państwo w celu zagwarantowania najwyższych wartości jest sprawnie funkcjonujący system ochrony granicy państwowej, potrafiący dopasować się oraz sprostać zmiennemu środowisku bezpieczeństwa oraz pojawiającym się zagrożeniom. Przeprowadzona analiza pojęcia ochrony granicy państwowej potwierdza, jak złożony jest to proces. Współczesne granice funkcjonują w inny sposób i w innym zakresie niż w niedalekiej przeszłości, a ich obecna percepcja odnosi się do zmian w kontekście poczucia obywatelstwa, tożsamości narodowej oraz zachowania suwerenności.

Wywiad

Mariusz Kamiński — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Termin „wywiad” (intelligence) w znaczeniu szerokim odnosi się do wszystkich kategorii wywiadu, m.in. zagranicznego, krajowego (kontrwywiadu), tajnych operacji (covert action) i innych aspektów działalności wywiadowczej. W tym kontekście, ze względu na dużą liczbę definicji tego pojęcia, należy wyszczególnić pewne cechy wspólne, które można zawęzić do czterech głównych grup: wywiad jako informacja, proces, misja i organizacja.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Początek badań nad wywiadem (intelligence studies) datuje się na lata 50. XX wieku. Od tego czasu trwa dyskusja nad kompleksową definicją pojęcia wywiadu. Mimo to nadal nie wypracowano definicji akceptowanej przynajmniej przez większość naukowców. Definicje prawne, zawarte w aktach prawnych różnych państw, występujące w oficjalnych dokumentach rządowych, są z kolei zazwyczaj bardzo ogólne i nie wyczerpują istoty tematu.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Podstawową kwestią jest postrzeganie wywiadu jako informacji (rozumianej też jako wiedza), która ma pomóc w podejmowaniu strategicznych decyzji. Zanim informacja wywiadowcza, jako efekt pracy wywiadu, trafi do określonych odbiorców, musi zostać odpowiednio przetworzona, w ramach procesu określanego jako cykl wywiadowczy (intelligence cycle). Elementem wywiadu jest również działalność pozainformacyjna nazywana misją, do której zalicza się misję kontrwywiadowczą oraz tajne operacje wywiadu (covert action). Ostatnim elementem definicji wywiadu jest jego organizacja, czyli funkcjonowanie służb wywiadowczych i ich umiejscowienie w strukturze państwa.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W poszukiwaniu kompleksowej definicji terminu „wywiad” naukowcy i praktycy proponowali szereg różnych rozwiązań – od niezwykle szerokich do bardzo wąskich definicji, a nawet całkowitą rezygnację z prób ich wypracowania i skupienie się na praktycznych aspektach działalności wywiadowczej. Wydaje się jednak, że wyszczególnienie cech wspólnych występujących w większości definicji jest najrozsądniejszym rozwiązaniem i może najlepiej wyjaśnić istotę omawianego pojęcia.

Bezpieczeństwo ekologiczne

Helena Wyligała — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Pojęcie bezpieczeństwa ekologicznego (środowiskowego) definiowane jest na różne sposoby. Dotyczy ochrony i promowania bezpiecznych warunków zewnętrznych, wpływających na życie, rozwój i przetrwanie człowieka.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Do ugruntowania pojęcia bezpieczeństwa ekologicznego (środowiskowego) w wymiarze międzynarodowym przyczyniły się takie koncepcje, jak zrównoważony rozwój i bezpieczeństwo człowieka (Human Security). Z perspektywy studiów nad bezpieczeństwem było ono rozwijane zarówno w ramach szkoły kopenhaskiej, jak i studiów krytycznych czy feministycznych. W praktyce bezpieczeństwo środowiskowe jako sektor bezpieczeństwa narodowego realizowane jest w wymiarze zewnętrznym i wewnętrznym.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Specyfika bezpieczeństwa ekologicznego znajduje swój wyraz w różnych poziomach jego analizy: globalnym, narodowym, lokalnym i jednostkowym, jak też w ujęciu przedmiotowym i podmiotowym. W tekście uwypuklone zostały współzależności między kwestiami środowiskowymi a wojną, pokojem, sprawiedliwością, dobrostanem ludzi i zmianami klimatu.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Prowadzenie polityki bezpieczeństwa polegającej na reagowaniu na złożone zagrożenia ekologiczne wymaga zasobów i wysokiej sprawności organizacyjnej państwa na różnych szczeblach zarządzania. Specyficzne uwarunkowania bezpieczeństwa ekologicznego, a zwłaszcza kompleksowa natura zagrożeń, nie ułatwiają podejmowania decyzji co do kierunków działania. Z analizy zagadnienia wysnute zostały rekomendacje dotyczące konieczności rozpoczęcia systematycznej i pogłębionej refleksji nad bezpieczeństwem ekologicznym.

Koncepcja społeczeństwa nadzorowanego

Marcin Rojszczak — sob, 17 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Społeczeństwo nadzorowane to pojęcie używane dla określenia nowego typu społeczeństwa, opartego na szerokim wykorzystaniu intruzywnych technik inwigilacyjnych. Chociaż najczęściej kontrolę tą wiąże się z działalnością organów publicznych, to w rzeczywistości ukonstytuowanie się społeczeństwa nadzorowanego wiązać należy raczej z decyzjami podejmowanymi przez jednostki. W takim ujęciu kontrola nie jest środkiem narzuconym z zewnątrz, ale jest skutkiem indywidualnych wyborów poszczególnych użytkowników usług online.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Konceptualizacja pojęcia związana jest z pracami Michela Foucaulta, dotyczącymi koncepcji panoptyzmu i rządomyślności, a także bardziej współczesnymi badaniami Davida Lyona – osadzającymi totalną widzialność jednostki we współczesnym świecie nowoczesnych technologii.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Kluczowe dla zrozumienia zagrożeń związanych z fenomenem społeczeństwa nadzorowanego jest jego wpływ na prawa i wolności osobiste, w szczególności związane z ochroną prywatności. Istotne jest przy tym dostrzeżenie, że społeczeństwo nadzorowane nie powstaje wbrew woli jednostki – ale na skutek jej dobrowolnych wyborów powierzających istotnych rozstrzygnięcia innym.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Postępująca transformacja cyfrowa nie tylko tworzy zagrożenia dla skutecznej ochrony praw jednostek, ale również uwidacznia wyzwania, przed jakimi stoją społeczeństwa obywatelskie.

Religia i etyka: opozycja versus kooperacja

Andrzej Szostek — pią, 16 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Mnogość i różnorodność różnych faktów i zjawisk kojarzonych z religią sprawiają, że wszelkie jej definicje mają charakter wybiórczy. Tu religię zdefiniowano ostatecznie jako zespół odniesień człowieka do tego, co niewidzialne, święte, transcendentne. Etykę natomiast rozumieć trzeba jako teorię moralności rozumianej jako zespół przekonań na temat dobra i zła moralnego oraz zachowań związanych z tymi przekonaniami.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Istotnym i niezbywalnym elementem religii jest kodeks moralny. Za jego autora członkowie danej wspólnoty religijnej uznają Boga i treść swych przekonań czerpią z objawienia. Etyka natomiast korzysta wyłącznie z naturalnych źródeł poznania: rozumu i doświadczenia. Już od starożytności rozwijana była etyka wolna od religijnych uzasadnień swych twierdzeń. Ważne jest, że Sobór Watykański II oficjalnie uznał prawo do wolności religijnej przysługujące każdemu człowiekowi.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Relację pomiędzy religią a etyką rozpatrywać trzeba na dwóch płaszczyznach: praktycznej i teoretycznej. Płaszczyzna praktyczna dotyczy zachowań związanych z wyznawaną religią i stopniem akceptacji tych zachowań przez całe pluralistyczne społeczeństwo. Całkowite uwolnienie myśli etycznej od szerzej pojętego filozoficznego światopoglądu jest trudne do utrzymania. Zarówno religijne, jak i ateistyczne przesłanki rzutują na oceny moralne poszczególnych zachowań. Konfrontacja tych przekonań może się okazać owocna dla obu stron dialogu.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wrażliwość moralna czerpiąca swą motywację nie z boskiego autorytetu, lecz z naturalnej, wspólnej wszystkim ludziom intuicji moralnej, odgrywa ważną rolę także w religii, zwłaszcza chrześcijańskiej. Zapomnienie o tej intuicji łatwo prowadzi do zacietrzewienia, fanatyzmu, a w konsekwencji do aktów nienawiści czynionych pod hasłami miłości. Niefortunne wydaje się umieszczenie w programach szkolnej edukacji opozycji pomiędzy religią a etyką.

Bezpieczeństwo

Tomasz W. Grabowski — pią, 16 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Bezpieczeństwo oznacza stan braku zagrożenia gwarantujący pewność istnienia i zachowania własnych wartości oraz możliwość realizacji własnych celów. Stan ten osiągany jest dzięki kreatywnej działalności podmiotu, który dąży do eliminacji zagrożeń oraz doskonalenia mechanizmów zapewniających mu poczucie bezpieczeństwa.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Nowoczesne systemy bezpieczeństwa i kontroli społecznej zaczęły powstawać w XIX wieku w związku z industrializacją, urbanizacją, wzrostem mobilności i kształtowaniem się społeczeństwa masowego.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Współcześnie wpływowe są nowe teorie bezpieczeństwa, takie jak teoria sekurytyzacji, bezpieczeństwo ontologiczne czy krytyczne studia nad bezpieczeństwem. W wymiarze praktycznym jeszcze większej ostrości nabrał znany z przeszłości dylemat „ile wolności, a ile bezpieczeństwa?”. Wielkim wyzwaniem jest opanowanie narzędzi kontroli społecznej, jakie pojawiły się wraz z rozwojem technologicznym.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Kategoria bezpieczeństwa znajduje się aktualnie w samym centrum życia publicznego i prywatnego. W tym kontekście należy postawić pytanie: „czy im więcej bezpieczeństwa, tym lepiej?”.

Rozum czy emocje, spór o źródła wiedzy etycznej

Adam Cebula — pią, 16 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Uzasadnienie kluczowej roli rozumu w identyfikacji i urzeczywistnianiu prawideł moralności pozostaje głównym wyzwaniem dla filozofii moralnej. Wyrazem niepowodzenia w realizacji tego przedsięwzięcia staje się niekiedy odwołanie do uczuć jako jedynej podstawy moralnych rozróżnień.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Klasyczne rozstrzygnięcia przedmiotowej kwestii sformułowane zostają w starożytności (Sokrates, Platon, Arystoteles, stoicy). Jej kolejne aspekty naświetlają przedstawiciele średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej (Augustyn, Abelard, Bonawentura, Tomasz z Akwinu). U progu filozofii nowożytnej dwie przeciwstawne koncepcje zaproponowane zostają przez Davida Hume’a i Immanuela Kanta.

UJECIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Koncepcje Hume’a i Kanta obrazują główne mankamenty jednostronnych ujęć relacji między rozumem a sferą motywacyjną w teorii etycznej: treściowo transparentny formalizm i odrealnioną postulatywność koncepcji ściśle racjonalistycznych oraz nieokreśloność i normatywną niewydolność pojęcia uczuć moralnych, leżącego u podłoża modeli emotywistycznych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Optymalna teoria moralności wyjaśniać powinna integralny związek racjonalnego namysłu moralnego z aspektem wolicjonalnym implementacji norm etycznych. Aspirujący do takiego statusu preskryptywizm R.M. Hare’a obciążony jest nazbyt wygórowanymi standardami etycznego rozumowania, postulowanymi w ramach tej koncepcji. Interesującą propozycją alternatywną jest rekonstrukcja tradycyjnych ujęć prawnonaturalnych autorstwa Johna Finnisa.

Pluralizm wartości

Jarosław Kucharski — pią, 16 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Hasło dotyczy jednej z podstaw sporów moralnych, jakim jest slaby bądź silny pluralizm wartości. Ten ostatni obejmuje wartości wzajemnie nieprzeliczalne. Pierwszy uznaje natomiast przeliczalność wartości, a zatem możliwość ich porównywania i hierarchizacji.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W trakcie analizy historycznej prezentowane są stanowiska dotyczące pluralizmu wartości i jego rodzajów, począwszy od sofistów, Platona, Arystotelesa i stoików, myślicieli średniowiecznych, nowożytnych, aż do aksjologów fenomenologicznych i stanowiska Isaiaha Berlina.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Najważniejszym aspektem problemowym są rozbieżności w rozumieniu słabego i mocnego pluralizmu, które można prześledzić w oparciu o pisma Leszka Kołakowskiego, Bernarda Williamsa i Johna Kekesa. Główna oś sporu dotyczy szans na sprowadzenie wszystkich wartości do wspólnego mianownika i konsekwencji takiego ujęcia.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA I WNIOSKI Z REKOMENDACJAMI: Na koniec podjęta jest próba przedstawienia zadań i ograniczeń teorii etyki w sytuacji uznania silnego pluralizmu.

Konflikty moralne a kompromis

Ewa Podrez — pią, 16 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Konflikt oznacza niezgodność poglądów, ocen i stanowisk, które mogą przybrać różną postać: kolizji, zatargu między zwaśnionymi stronami lub sporu między konkurencyjnymi ze sobą np. zespołami.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przedstawiam, jak konflikt i kompromis jest pojmowany w różnych naukach: humanistycznych i społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem etyki i aksjologii.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Staram się odpowiedzieć na pytane, czym jest kompromis i na czym polega jego zastosowanie do rozstrzygania konfliktów aksjologicznych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rekomenduję myślenie o kompromisie, które zakłada tzw. minimum moralne niepodlegające już dalszym negocjacjom. Rekomenduję, aby w praktyce rozstrzygania konfliktów dążyć do zabezpieczenia minimum etycznego, które zawsze wiąże się z dobrami (równość i sprawiedliwość) osób zaangażowanych w konflikt.

Kognitywizm versus akognitywizm etyczny

Piotr Duchliński, Adam Jonkisz — pią, 16 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Pogląd, że sądy etyczne mają wartość logiczną, jest negowany w akognitywizmie, w którym przypisuje się im, jak innym zdaniom praktycznym, role pozapoznawcze.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Obejmuje wypracowane w metaetyce stanowiska co do poznawczego statusu sądów etycznych.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: W analizach odnoszących się do semantycznego uściślenia kognitywizmu wskazano słabe punkty poglądu, że sądy etyczne mają wartość logiczną. Sformułowano też argumenty za tezą, że warunków prawdziwościowego orzekania nie spełniają oceny jednostkowe, a w rezultacie także inne sądy etyczne.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wniosek o niestosowalności w metaetyce klasycznie rozumianej prawdziwości i zasadniczej, a nie analogicznej różnicy między etyką a naukami empirycznymi, jest połączony z przekonaniem, że akognitywizm nie musi prowadzić do subiektywizmu i nihilizmu etycznego, oraz z postulatem racjonalnego uzasadniania i dyskutowania ocen i norm etycznych.

Konflikty aksjologiczne. Rodzaje i sposoby ich rozstrzygania

Krzysztof Stachewicz — pią, 16 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Konflikt aksjologiczny oznacza w sensie ścisłym kolizję dwóch równoprawnych wartości, które domagają się realizacji w taki sposób, iż jedna z nich musi zostać poświęcona w imię drugiej. Obie nie mogą być zrealizowane, a ich roszczenia i pozycja w hierarchii są w pełni równorzędne. W sensie szerokim o konflikcie wartości mówimy w przypadku kolizji wartości pochodzących z różnych grup i uhierarchizowań.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przed powstaniem aksjologii zjawisko konfliktu wartości było w filozofii analizowane głównie jako tragizm. Jego istotą jest konfrontacja dwóch przeciwstawnych racji, które są równo uzasadnione w swej roszczeniowości. W ścisłym sensie zagadnienie konfliktu wartości zostało najprawdopodobniej po raz pierwszy podjęte dopiero przez Maxa Schelera, a najpełniej teoretycznie zanalizowane przez Nicolaia Hartmanna.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Konflikty zdają się przynależeć do samej natury życia człowieka, przejawiając się w rozmaitych jego obszarach. Mówimy o konfliktach sumienia, konfliktach religijnych, społecznych, politycznych, dziejowych, zbrojnych, narodowościowych itp. Konflikty aksjologiczne zdają się stanowić podłoże wielu z wymienionych konfliktów, choć można je też traktować jako ich odrębny rodzaj. Aksjologia zmierza do integralnego ich ujęcia i wypracowania teorii konfliktów wartości i dróg ich rozwiązywania.

REFLEKSJE SYSTEMATYCZNE Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Zagadnienie konfliktów wartości jawi się jako problem graniczny analizy aksjologicznej. Drogi do ich rozwiązania wypracowane w teorii filozoficznej są niezadowalające, co skłania wielu myślicieli do scedowania problemu wyłącznie na sferę praktyczną: to decyzja podmiotu „rozwiązuje” konflikt wartości, a odpowiedzialność za skutki ponosi decydujący o takim czy innym wyborze człowiek.

Wrodzoność charakteru a moralność

Jerzy Kopania — pią, 16 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Charakter to w tym szkicu pojęcie należące do filozofii, nie do psychologii. Można go zdefiniować jako tę zmienną, która przesądza o stosunku jednostki do świata wartości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Kształtowanie się filozoficznego znaczenia pojęcia charakteru polegało na oddzieleniu charakteru pojmowanego jako zespół cech i procesów wewnętrznych człowieka od charakteru rozumianego jako swoista natura człowieka. W XIX wieku Artur Schopenhauer stworzył zaś koncepcję charakteru jako właściwości osobowej określonej przez kierunek jednostkowej woli.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Wola to indywidualna siła przesądzająca o kierunku osobniczego działania; wola określa charakter. Charakter jest wrodzony, stały i indywidualny. Potwierdzają to choćby obserwacje Janusza Korczaka, który obserwował zachowania małych dzieci. Nie mogąc zmieniać charakteru, możemy jednak tak uwrażliwiać samoświadomość, aby do pewnych granic powstrzymywać się od zachowań uznawanych za złe i przymuszać się do zachowań uznawanych za dobre.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Stanowisko Schopenhauera znajduje szczególny wyraz na gruncie ideologii transhumanistycznej, opartej na założeniu, że rozwój nauki i technologii umożliwi modyfikowanie genotypu w celu osłabienia bądź wzmocnienia możliwości realizowania określonych pożądań i pragnień. Jeśli konsekwencje rozwoju naukowego byłyby tak daleko idące, że nie potrafilibyśmy ich oceniać na gruncie tradycyjnej moralności, wówczas stałoby się konieczne ulepszanie moralności metodami genetyki i środkami inżynierii genetycznej.

Spory moralne w etyce środowiskowej

Agnieszka Thier — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Etyka środowiskowa to dział filozofii zajmujący się normatywnymi aspektami relacji człowieka do środowiska naturalnego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Analiza historyczna jest ważnym elementem rozumienia procesu kształtowania filozoficznej refleksji nad normami i zasadami regulującymi stosunek człowieka do środowiska naturalnego. Istotnym etapem w rozwoju etyki środowiskowej było dostrzeżenie kryzysu ekologicznego spowodowanego przez nieodpowiedzialną działalność człowieka.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: W etyce środowiskowej ścierają się różne koncepcje i podejścia. To zróżnicowanie wynika z akceptacji odmiennych założeń, które decydują o normatywnym podejściu człowieka do środowiska naturalnego. Dominujące dziś podejścia to głównie antropocentryzm (skrajny i umiarkowany), biocentryzm (skrajny i umiarkowany) oraz ekocentryzm.
REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Etyka środowiskowa w wymiarze teoretycznym dostarcza norm i reguł praktycznego postępowania, które mają na celu normowanie ludzkich działań wobec naturalnych ekosystemów. W wymiarze praktycznym etyka środowiskowa powinna oddziaływać na zmianę świadomości człowieka w podejściu do świata przyrody. W związku z tym ważna jest edukacja ekologiczna, wspieranie postaw proekologicznych oraz kształtowanie inteligencji ekologicznej, która w praktyce powinna przekładać się na odpowiedzialne zachowanie wobec zasobów naturalnych.

Wprowadzenie

Tomasz W. Grabowski — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

brak

Spór o naturę ludzką między naturalizmem a antynaturalizmem

Piotr Mazur — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Natura ludzka to istota, czyli zbiór koniecznych i ogólnych cech bytu ludzkiego, odróżniających go od innych gatunków bytów, lub też ta właśnie istota jako źródło i zasada działania.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W początkach filozofii nie wyodrębniano problematyki antropologicznej spośród innych zagadnień. Pierwsze koncepcje filozoficzne miały charakter naturalistyczny. Antynaturalizm uwyraźnił się mocniej dopiero za sprawą Platona, uzyskując przewagę pod koniec starożytności i w średniowieczu. W epoce nowożytnej oraz współcześnie dominuje ugruntowane na naukach przyrodniczych naturalistyczne podejście do rozumienia człowieka, choć widoczna jest także obecność i rozwój tradycji antynaturalistycznej.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Antynaturalizm i naturalizm jako pojęcia zbiorcze dla odmiennych nurtów, koncepcji i stanowisk filozoficznych w różnym stopniu i zakresie przeciwstawiają się sobie w zależności od tego, co bierze się pod uwagę w rozumieniu natury ludzkiej: istnienie, nośnik, istotę, ciągłość, trwałość, cel czy prawa.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Spór o naturę ludzką dotyczy możliwości transcendencji człowieka wobec biologicznie pojmowanej natury w zakresie istnienia, poznania, a także pozycji człowieka w rzeczywistości. Spór ten jest wielorako uwikłany w najszerzej rozumiany kontekst społeczny, polityczny, kulturowy i ekonomiczny, pociągając ze sobą poważne konsekwencje teoretyczne i praktyczne.

Natura sumienia i jego konflikty

Sebastian Gałecki — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Sumienie to wrodzone każdemu człowiekowi narzędzie pozwalające mu odczytać, co powinien w danej sytuacji moralnej uczynić. Staje ono niejako pomiędzy obiektywnym światem prawdy, dobra i wartości, a konkretną jednostką w jej niepowtarzalnej sytuacji i w obliczu dylematu dotyczącego tego, co należy zrobić w danych okolicznościach. Sumienie jest zatem narzędziem pozwalającym zastosować obiektywną prawdę o dobru do jednostkowej sytuacji moralnej konkretnego człowieka.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W historii pojawiło się wiele teorii opisujących naturę sumienia, które można uporządkować w trzy podstawowe nurty: racjonalistyczny (stoicyzm, Orygenes, Tomasz z Akwinu, Kant), woluntarystyczny (Sokrates, Augustyn z Hippony, Hegel, Nietzsche) i emotywistyczny (Pascal, Rousseau, Schopenhauer). Współcześnie układ sił się nieco zmienił, gdyż – w dużym przybliżeniu – w XX wieku nurt woluntarystyczny i emotywistyczny połączyły się, tworząc nurt autonomiczny, zaś tradycja racjonalistyczna przetransformowała się w nurt aksjonomiczny.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Istnieją dwie grupy konfliktów związanych z naturą sumienia. Po pierwsze, są to konflikty sumienia par excellence, czyli takie, w których jednostka znajduje się w sytuacji dylematu moralnego: rozpoznaje różne opcje działania, z których jedno jest nakazywane przez głos sumienia, a pozostałe są wymagane przez inne autorytety: prawo, kulturę, religię, emocje, bliskie osoby itp. Drugą grupą konfliktów są te pojawiające się na styku sumienia jednostki oraz nakazów, praw państwowych i dobra wspólnego.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Filozofia europejska wypracowała bardzo precyzyjne normy i narzędzia rozwiązywania konfliktów sumienia i konfliktów o sumienie. Bezwzględny prymat sumienia jednostki powinien być chroniony zarówno przed zakusami innych władz osoby ludzkiej, jak i przez uzurpacjami ze strony państwa, do czego służy przede wszystkim nowożytna zasada wolności sumienia.

Zagrożenia hybrydowe

Mirosław Banasik — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Zagrożenia hybrydowe odnoszą się do skoordynowanych i zsynchronizowanych działań prowadzonych poniżej progu wojny przez podmioty państwowe lub niepaństwowe, których celem jest wykorzystanie słabości i wyrządzenie szkody obiektowi ataku poprzez wpływanie na jego procesy decyzyjne na poziomie lokalnym, regionalnym, państwowym lub instytucjonalnym.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W erze postzimnowojennej rewizjonistyczne mocarstwa, w obliczu rosnącego w siłę NATO i Stanów Zjednoczonych, stworzyły koncepcyjny model konfrontacji z Zachodem, zmieniając formy i sposoby oddziaływania międzynarodowego. Zagrożenia hybrydowe odzwierciedlają zmiany, do jakich doszło w charakterze prowadzonych konfliktów oraz w kontekście roli podmiotów niepaństwowych. Wpływ na te zmiany miały globalizacja, międzynarodowe usieciowienie, Internet, nowe technologie informacyjne, media społecznościowe, przestrzeń informacyjna i nowy krajobraz medialny.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Podmioty stosujące zagrożenia hybrydowe dążą do uzyskania coraz większych wpływów międzynarodowych przy minimalizacji ponoszonych kosztów. Cele strategiczne osiągają w rezultacie synchronizowania oddziaływania, niejednoznaczności, a przede wszystkim osiąganych efektów. Dobór narzędzi zależy od oddziałującego podmiotu (aktor państwowy, niepaństwowy) i celu jego działania. Każde narzędzie może wywoływać efekty w jednej lub kilku domenach operacyjnych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Celowo synchronizowane w czasie i przestrzeni zagrożenia hybrydowe stanowią mechanizm prowadzenia długotrwałej rywalizacji strategicznej w szarej strefie i osiągania celów politycznych dzięki wykorzystaniu podatności występujących w atakowanych państwach i organizacjach międzynarodowych, bez potrzeby prowadzenia bezpośredniej walki zbrojnej.

Spory wokół pojęcia odpowiedzialności w filozofii współczesnej

Magdalena Kozak — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Pojęcie odpowiedzialności zawiera w sobie odwołanie do kluczowego dla podjętej tematyki terminu „odpowiadać”. Podejmowanie odpowiedzialności to odpowiadanie na pytanie, wezwanie, bycie – w zależności od przyjętej szkoły i tradycji myślenia europejskiego. Odpowiedzialność to więź, rodzaj relacji, w której kluczowe okazuje się podejmowanie zobowiązania oraz sposoby interpretowania go.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Na gruncie współczesnej filozofii XX wieku pojęcie odpowiedzialności zostało najpełniej rozwinięte przez egzystencjalizm oraz myślenie dialogiczne, w filozofii relacji i spotkania, wyrastające z tradycji fenomenologicznej. Oprócz tego nowe i głębsze spojrzenie w istotę odpowiedzialności przyniosła tzw. filozofia po Holocauście, a więc filozofia żydowska wyrastająca źródłowo z doświadczenia zła II wojny światowej: prześladowań i eksterminacji narodu żydowskiego.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Współczesna filozofia interpretuje odpowiedzialność przede wszystkim jako rodzaj relacji ze światem, drugim człowiekiem i z Bogiem. Jest ona ukazana jako fundamentalne dla człowieka odniesienie do tego, co odkrywa on w sobie jako „ja” oraz jako podmiot świadomy i doświadczający różnego rodzaju zewnętrzności i wewnętrzności.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Filozofia współczesna w bardzo wyraźny sposób pokazuje wagę, rolę i znaczenie pojęcia odpowiedzialności w kształtowaniu człowieka jako podmiotu, jak również w perspektywie etycznego projektowania jego przyszłości w duchu troski, opieki i zaangażowania w działanie, mające na celu ochronę Dobra i wartości.

Spory wokół ulepszania człowieka

Anna Bugajska — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Termin „ulepszanie człowieka” odnosi się do takiego wykorzystania (bio)technologii, które ma na celu poprawę funkcjonowania człowieka przy pomocy np. implantów, farmakologii czy modyfikacji genetycznej. Zwykle dzielone jest na ulepszanie fizyczne, poznawcze, emocjonalne oraz moralne.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Ulepszanie człowieka rozwija się w społeczeństwach neoliberalnych ze zdecentralizowanym zarządzaniem biologią jednostki, często wpisanym w praktyki biokapitalizmu i funkcjonalizmu społecznego.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Podstawowym problemem, który generuje ulepszanie człowieka, jest przyjęcie wspólnej definicji, czym jest człowiek, co wynika z głębszego kryzysu antropologicznego obecnych czasów.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Debata rozwija się na linii sporów między technoprogresywizmem a biokonserwatyzmem. Umiarkowani krytycy starają się zarysować granice praktyk ulepszeniowych tak, aby uniknąć dehumanizacji i obronić wartość osoby.

Godność

Ryszard Wiśniewski — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Godność jest kluczowym pojęciem kultury i etyki. Jest ono wieloznaczne i nacechowane emocjonalnie. Traktowane bywa jak idea wiążąca uznanie wrodzonej wyjątkowości człowieczeństwa, doskonałości (zasługi) z postawą osobistego poczucia własnej wartości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Nie można zrozumieć idei godności bez przyjrzenia się jej ewolucji mającej źródła w kulturze i filozofii antycznej oraz religii judeochrześcijańskiej. Obie te tradycje łączy dążenie do doskonałości, co interpretuje się jako wyraz wielkości człowieka oraz przekonanie, że to jest możliwe dzięki skierowaniu człowieka ku Absolutowi, Bogu. Nowożytność odkryła godność ludzką jako cel sam w sobie pośród i powyżej relacji użytkowych. Współczesność w kontekście doświadczenia wielkich upokorzeń tej idei zadeklarowała godność osoby jako podstawę praw człowieka i moralności.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Idea godności w swej wieloznaczności daje się ograniczyć do godności osoby, osobowej i osobistej, a także swoistej konfiguracji wartości bezwzględnych. Wiele jej znaczeń ma sens od nich pochodny i jest pozaosobowy. Problematyzacji podlega zastosowanie etyki godności do etyki zawodowej i etyk szczegółowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Problematyka godności wymaga pracy analitycznej rozdzielającej bezwzględne pole wartości ludzkiej godności, osadzone w osobowej egzystencji człowieka, od wartości względnych typowych dla pragmatycznego wymiaru rzeczywistości. Bardziej złożone problemy wymagają badania godnościowych aspektów etyk szczegółowych.

Dylematy moralne

Anna Bogatyńska-Kucharska — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Termin „dylemat” jest używany bardzo szeroko i często nieprecyzyjnie. Bywa stosowany zarówno w odniesieniu do sytuacji obiektywnej kolizji powinności na gruncie teorii etycznej (aspekt przedmiotowy), jak i do wskazania trudności podmiotu w wyborze jednej z alternatywnych opcji (aspekt podmiotowy). W szkicu przedstawiono trzy definicje dylematów etycznych: 1. tzw. definicję standardową, 2. definicję Waltera Sinnotta‑Armstronga oraz 3. definicję kontekstową zaproponowaną przez Barbarę Chyrowicz. Każda z nich inaczej akcentuje aspekt podmioty i/lub przedmiotowy.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Prezentacja wybranych historycznych ujęć pojęcia wskazuje na dwie tendencje. Pierwsza dotyczy wyeliminowania dylematów celem zachowania integralności teorii etycznej lub akceptacji niemożliwości rozstrzygnięcia każdego z dylematów. Ujęcie drugie postuluje z kolei analizę dylematów i akceptację nierozstrzygalności niektórych z nich. Wskazuje na praktyczną użyteczność teorii etycznych oraz znaczenie rozwoju etycznej wrażliwości.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Odwołując się do szerokiego znaczenia terminu „dylemat”, zaprezentowano typologię dylematów, uwzględniając pięć kryteriów: rodzaj, zakres oraz źródło powinności, a także skutki dokonanego wyboru oraz status ontyczny alternatywnych opcji tworzących dylemat.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W ostatniej części pracy postawiono postulat uwzględnienia w definicji dylematu moralnego zarówno aspektu przedmiotowego, jak i podmiotowego. Wskazano też warunki niezbędne dla użyteczności teorii w kontekście rozwiązywania dylematów etycznych. Są to rezygnacja zarówno z dążenia do integralności, jak i zastępowania wrażliwości moralnej wyłącznie racjami etycznymi lub racji etycznych wyłącznie wrażliwością podmiotu.

wprowadzenie do tomu

Piotr Duchliński — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

Wprowadzenie do tomu

Spór o podmiot w etyce

Stanisław Gałkowski — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Podmiot moralny to byt, któremu w sposób uzasadniony można przypisać sprawstwo i moralną odpowiedzialność za jego czyny.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Rozpiętość stanowisk w kwestii podmiotowości można opisać przez wskazanie, jak rozumiana jest podmiotowość w trzech pojawiających się kolejno tradycjach filozoficznych. Wyróżnia się myślicieli uznających za właściwy podmiot moralności jednostkę w pełni autonomiczną i sprawczą, a więc wolną i samoświadomą (filozofia klasyczna), następnie autorów wskazujących na liczne ograniczenia ludzkiej podmiotowości (Nietzsche, Marks, Freud) oraz tych, którzy pojęcie podmiotu traktują jako swoistą iluzję, konstrukt czysto teoretyczny nieznajdujący w rzeczywistości żadnego realnie istniejącego desygnatu (Skinner, determinizm).

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Najbardziej dyskutowanymi kwestiami dotyczącymi podmiotowości moralnej są warunki, których zaistnienie (bądź brak) pozwala uznać lub podważyć odpowiedzialność moralną sprawcy czynu. Należą do nich przede wszystkim świadomość, wolność i przynajmniej względna stałość tożsamości osoby działającej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI REKOMENDUJĄCYMI: Etyka, przyjmując jako oczywiste założenie istnienia moralności, zakłada już jakąś formę podmiotowości. W konsekwencji musimy przyjąć istnienie podmiotu spełniającego jej podstawowe wymagania, czyli wolność i świadomość podejmowanych czynów. Pozwala to opowiedzieć się za podmiotem „mocnym” w wersji przedstawionej przez filozofię klasyczną.

Granice pluralizmu etycznego w ujęciu katolickiej nauki społecznej

Dariusz Dańkowski — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Zagadnienie pluralizmu etycznego w rozumieniu katolickiej nauki społecznej (KNS) może być rozumiane dwojako: po pierwsze, może dotyczyć stanowiska KNS wobec mnogości systemów etycznych i światopoglądowych we współczesnym świecie (pluralizm zewnętrzny); po drugie – mnogości wartości, norm i ocen etycznych wyrażanych w tej samej sprawie przez różne podmioty w ramach aksjologii KNS. Oba rodzaje pluralizmu są istotne dla definiowania kwestii społecznej w nauczaniu społecznym Kościoła.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Analizie poddano dokumenty Magisterium Kościoła Katolickiego oraz subsydiarnie literaturę przedmiotu odnośnie do wolności religijnej, racjonalności etycznej oraz pluralizmu etycznego i światopoglądowego. O ile w dziedzinie pluralizmu zewnętrznego Sobór Watykański II miał wyraźne znaczenie przełomowe, o tyle w dziedzinie pluralizmu wewnętrznego doktryna katolicka zachowała w czasach soborowych i posoborowych zdecydowaną doktrynalną ciągłość. W ramach KNS rozwija się natomiast wieloaspektowa refleksja nad pluralizmem wartości deklarowanych w kontekście autonomii spraw świeckich.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Opracowanie koncentruje się głównie na kwestii pluralizmu wewnętrznego. Postawiono pytanie badawcze: czy KNS poszerza dopuszczalny zakres pluralizmu ocen moralnych w porównaniu z pluralizmem dopuszczalnym w teologii moralnej? Innymi słowy, czy deklarowana autonomia świata polityki, gospodarki i kultury oznacza, że w paradygmacie KNS dwie osoby mogą mieć odmienną ocenę etyczną tej samej instytucji w tych samych okolicznościach? A jeżeli tak, to jakie są granice tego dopuszczalnego pluralizmu?

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Analiza źródeł oraz metody KNS pozwala wnioskować, że KNS zawiera szerszy zakres pluralizmu opinii i ocen niż tradycyjna teologia moralna z tego względu, iż bada instytucje i struktury społeczne, które w dużej mierze posiadają charakter moralnie indyferentny. Kryterium oceny tych instytucji jest roztropność w realizacji dobra wspólnego. Dalsze wnioski mogą być rezultatem badań nad przyjaźnią polityczną i kulturą spotkania, które postulował papież Franciszek. Badania naukowe tego typu mogą zapoczątkować systematyczną refleksję nad sprawiedliwością w dialogu kulturowym. Przedmiotowa ocena czynu ludzkiego byłaby dopełniana przez diagnozowanie komponentów wewnętrznie‑dobrych bądź wewnętrznie‑złych w samej kulturze. Badania te wymagają refleksji metateoretycznej i metaetycznej w jedności z Magisterium Kościoła.

Konflikt moralny

Teresa Grabińska — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Konflikt moralny to sytuacja uświadomienia sobie występowania we własnym zamierzonym lub realizowanym postępowaniu niezgodnych ze sobą lub wprost się wykluczających motywów, dążeń lub interesów, gdy przynajmniej część z nich dotyczy rzeczywistości wartości moralnych. Sytuacja ta prowadzi do czynienia dobra lub zła w zgodzie z tymi wartościami lub wbrew nim.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Analiza konfliktu moralnego towarzyszy każdemu człowiekowi w jego powszedniej aktywności, jest od zawsze przedmiotem dzieł filozoficznych i literackich, materią dociekań psychologicznych, a obecnie wchodzi w stadium formalizowania ludzkich wyborów oraz relacji międzyosobowych, a także stosunku człowieka wobec sztucznej inteligencji.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Na przykładzie wybranego konfliktu moralnego, rozpatrywanego w dwudziestowiecznej literaturze i filozofii, przedstawia się jego oryginalną analizę, wiążąc go z określonym z dylematem etycznym oraz ze zmieniającymi się okolicznościami, niebezpieczeństwem pułapki sytuacyjnej czy konfliktem aksjologicznym. Rozważania prowadzi się ze stanowiska etyki czynu opartej na spuściźnie arystotelizmu, tomizmu i personalizmu.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rozwinięciem podjętych rozważań byłoby zanalizowanie konkretnego konfliktu moralnego w języku Maritainowskiej klasyfikacji norm i w konfrontacji z procesem urzeczywistniania wartości w Wojtyłowej koncepcji osobowej struktury samostanowienia.

Normatywność

Ryszard Moń — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Normatywność jest wyznaczaniem/nadawaniem obowiązku określonego zachowania się w danej sytuacji przez odwołanie się do odpowiednich ocen i wartości moralnych, społecznych lub jakiegoś sposobu bycia jako właściwego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Analiza historyczna pokazuje, że pojęcie normatywności wywodzi się z wizji dobra i powinności (w starożytnym rozumieniu) lub teorii wartości i teorii norm (we współczesnym ujęciu).

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Aby dokładniej zrozumieć, czym jest normatywność, należy zastanowić się nad jej źródłem oraz istotą. W koncepcjach religijnych źródłem tym była wola Boga, a istotą postępowanie według jego przykazań. Dla Kanta źródłem był rozum praktyczny, a istotą działania postępowanie według takiej maksymy, co do której można by chcieć, by stała się prawem powszechnym. W ujęciu aksjologicznym jest z kolei to zmierzanie do określonych wartości, by stały się one realnymi. Poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o źródło i istotę normatywności poświęcone zostaną poniższe rozważania.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W tekście ukazano podmiotowe uwarunkowania normatywności, czyli to, co jest osobistym pragnieniem czy wizją spełnionego życia i urzeczywistnianiem czegoś. Należy przez to rozumieć właściwe działanie uwzględniające to, co ma charakter obiektywny, czyli uznany oraz zaakceptowany społecznie.

Katolicka nauka społeczna wobec zagadnień bezpieczeństwa

Piotr Musiewicz — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W artykule przedstawiono stosunek katolickiej nauki społecznej do wybranych zagadnień związanych z bezpieczeństwem: wojny (w tym koncepcję wojny sprawiedliwej oraz stosunek papieża Franciszka do wojny na Ukrainie), pokoju, migracji, ubóstwa, terroryzmu oraz bezpieczeństwa ekologicznego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Historyczna analiza zagadnień bezpieczeństwa, w tym koncepcji wojny sprawiedliwej, obejmuje ujęcia starożytne (zwłaszcza św. Augustyna z Hippony), średniowieczne (św. Tomasz z Akwinu), zasadniczo koncentrując się na ideach prezentowanych przez Kościół katolicki w XX wieku i epoce po Soborze Watykańskim II.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Choć generalne zasady wystrzegania się wojny i dążenia do pokoju w katolickiej nauce społecznej pozostały niezmienne, na przestrzeni dziejów możemy dostrzec, że zakres dopuszczalności wojny jako środka służącego ochronie bezpieczeństwa ludzi w tejże nauce zmieniał się, na co wpływ miał charakter wojen w danej epoce. Szczególną rolę odegrała w tym kontekście II wojna światowa i broń masowego rażenia, które doprowadziły do zaniechania przez Kościół używania terminu „wojna sprawiedliwa”.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Katolicka nauka społeczna wobec zagadnień bezpieczeństwa ma charakter normatywny. Rekomenduje między innymi zakorzenienie działania człowieka w poszukiwaniu różnego rodzaju bezpieczeństwa w sferze duchowej, szeroką i głęboką współpracę międzynarodową, zaradzanie niedostatkom materialnym i społecznych osób i grup znajdujących się w trudnej sytuacji, dialog międzyreligijny i międzykulturowy.

Neuroetyka z perspektywy empirycznej

Stefan Florek — czw, 15 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Neuroetyka to dyscyplina, w obrębie której wyróżnia się dwie sfery badawcze: etykę neuronauki oraz neuronaukę etyki i moralności.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Termin „neuroetyka” w sensie dyscypliny badawczej został prawdopodobnie po raz pierwszy użyty w nazwie sympozjum „Neuroethics: Mapping the Field” zorganizowanego przez Uniwersytet Stanforda i Uniwersytet Kalifornijski w roku 2002 w San Francisco. Począwszy od tego wydarzenia, pojęcie neuroetyki było używane przez filozofów, naukowców i publicystów w różnych zbliżonych do siebie znaczeniach.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: W obszarze etyki neuronauki jako dyscypliny filozoficznej trwają debaty dotyczące dopuszczalności wykorzystywania wiedzy uzyskanej w wyniku obrazowania struktury i pracy mózgu oraz dokonywania modyfikacji jego budowy i funkcjonowania. W ramach neuronauki etyki jako metaetyki i nauki empirycznej prowadzone są badania, których przedmiotem są neurobiologiczne korelaty poznania i działania moralnego oraz emocji moralnych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Konsekwencje rozwoju neuronauki są trudne do określenia, gdyż może on umożliwić zwiększenie sprawności poznawczej mózgu, co miałoby trudne do oszacowania efekty. W rezultacie ludzkość stanęłaby w obliczu nowych problemów, a niektóre z nich byłyby niezrozumiałe dla mózgów niezmodyfikowanych poznawczo.

Spory moralne – próba spojrzenia na całość

Piotr Duchliński — śro, 14 lut 2024 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Przedstawiono charakterystykę różnych typów moralności, a następnie typy sporów moralnych oraz tkwiące między nimi różnice ujawniające w kontekście sporów etycznych i metaetycznych. Moralność jako twór złożony i wielowarstwowy jest przedmiotem etyki. Etycy zajmują się jej konceptualizacją i systematyzacją celem wskazania racji uzasadniających konkretne przekonania moralne.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Pokazano, że spory moralne są nieodłącznym elementem życia człowieka w każdej epoce historycznej. Wpływ na ich formułowanie i rozstrzyganie miały czynniki kulturowe, społeczne, ekonomiczne, a obecnie rozwój nauki i technologii.

UJĘCIE PROBLEMOWE POJĘCIA: Zwrócono uwagę na dwa podejścia do sporów moralnych właściwe dla etyki minimalistycznej i etyki maksymalistycznej. W tej ostatniej nie poszukuje się ostatecznych rozstrzygnięć sporów moralnych, ale dąży się do konsensusu, świadomej zgody lub kompromisu. W etyce maksymalistycznej poszukuje się zaś ostatecznych uzasadnień moralności i dlatego każde rozstrzygnięcie sporu moralnego musi mieć uzasadnienie w prawdzie o człowieku.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Etyka jest zależna od antropologii, a rozstrzygnięcie sporu moralnego zawsze zakłada odwołanie do jakichś przesłanek antropologicznych. Spory moralne są racjonalne i dyskutowalne.

Społeczeństwo sieci

Magdalena Szpunar — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA/OBSZAR BADAŃ:

Celem artykułu jet przedstawienie podstawowych założeń i koncepcji społeczeństwa sieci. Zwrócono uwagę na pozytywne strony posiłkowania się kategorią społeczeństwa sieci, jak i negatywne konsekwencje z niej wynikające.

ANALIZA HISTORYCZNA:

Zaprezentowana zostaje definicja samego pojęcia społeczeństwa sieci i jego zróżnicowane ujęcia, jego historyczna analiza i proces jego krystalizowania, ale i proces jego rozmycia wynikający z kategorii wędrujących pojęć w ujęciu Mieke Bal, jak i kategorii zombie w ujęciu Ulricha Becka.

UJĘCIE PROBLEMOWE:

Artykuł podejmuje również kontrowersje związane z kategorią społeczeństwa sieci, które zwykle dotyczą dwóch obszarów. Pierwszym z nich jest samo rozumienie sieci i sieciowości w socjologii i naukach społecznych, drugim zaś możliwości eksplanacyjne tej kategorii.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI:

W refleksji nad społeczeństwem sieci kluczowe jest uświadomienie sobie wartości jakie ze sobą niesie, ale także zagrożeń.

Globalizacja i współzależność

Alicja Malewska, Mateusz Filary-Szczepanik — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Rozdział prezentuje znaczenia pojęć „współzależność” i „globalizacja” w perspektywie rozmaitych obszarów nauk społecznych, a także ich wzajemnych relacji.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W tekście przedstawione zostało pogłębianie się współzależności ekonomicznych, politycznych i kulturowych na przestrzeni dziejów, które doprowadziło do stanu obecnego. Globalizację wiąże się z procesami, które nastąpiły w XX wieku, jednak jej korzeni należy szukać znacznie wcześniej.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W kolejnej części rozdziału zaprezentowano wybór teorii oraz przedmiotów aktualnych badań nad tematem, podejmowanych m.in. w naukach o stosunkach międzynarodowych i polityce, ekonomii, socjologii, kulturoznawstwie.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Tekst kończy się zaprezentowaniem trzech możliwych scenariuszy rozwoju procesów globalizacyjnych i światowej współzależności.

Antyglobalizm i alterglobalizm

Justyna Nakonieczna-Bartosiewicz — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Antyglobalizm i alterglobalizm to zespół przekonań, który stanowi ideową podstawę dla ruchów społecznych krytycznie odnoszących się do procesów globalizacji, kształtujących stosunki polityczne, gospodarcze i społeczno-kulturowe w ostatnich dekadach XX wieku.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Antyglobalizm i alterglobalizm pojawił się pod koniec lat 90. XX wieku na fali protestów społecznych w Seattle przeciwko spotkaniu ministerialnemu Światowej Organizacji Handlu. W kolejnych latach platformą dla alterglobalizmu stało się m.in. Światowe Forum Społeczne.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Cechą charakterystyczną koncepcji ruchu alterglobalistycznego jest programowy brak spójności ideowej. Kojarzone są z antykorporacyjnym i antykapitalistycznym podejściem i wpisywane głównie w nurt lewicowy, choć antyglobalizacyjny rys widoczny jest także wśród radykalnych ruchów prawicowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Antyglobalizm i alterglobalizm podniósł problem „efektów ubocznych” globalizacji, początkowo ignorowanych przez państwa i instytucje międzynarodowe. Postulaty alterglobalistyczne wpłynęły na pojawienie się refleksji nad skutkami globalizacji.

Migracje globalne

Konrad Pędziwiatr — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Dominującą perspektywą teoretyczną w analizach współczesnych strumieni migracyjnych jest globalizacja rozumiana najczęściej jako intensyfikacja ogólnoświatowych relacji, które wiążą oddalone od siebie miejsca, a prowadząc do swoistego „kurczenia się świata”, czynią „świat społeczny jednym”.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Już pierwsi homo sapiens, którzy rozprzestrzenili się po całej kuli ziemskiej, wykazali zadatki do międzykontynentalnych wędrówek. Przemieszczanie się większych grup po kuli ziemskiej nadeszło dopiero w wiekach późniejszych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Globalizacja współczesnych migracji polega między innymi na tym, że ruchy migracyjne oddziaływają jednocześnie na coraz większą liczbę państw, a migranci przemieszczający się długoterminowo lub powtarzalnie z jednego państwa do innego są coraz bardziej zróżnicowani pod względem płciowym, ekonomicznym, społecznym i kulturowym.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W tekście poddane są systematycznej refleksji różne wymiary współczesnych migracji, w wymiarze globalnym i lokalnym: od migracji dobrowolnych, przez przymusowe, aż do studenckich. Omówione są zarówno procesy diasporyzacji, jak i coraz większego zróżnicowania i płynności procesów migracyjnych.

Internet

Krzysztof Żarna — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Tekst omawia zagadnienia teoretyczne związane z rolą Internetu we współczesnym świecie. Rozważania dotyczą historycznego procesu rozwoju Internetu oraz pozytywnych i negatywnych konsekwencji jego funkcjonowania.
ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Autor odwołuje się do historycznej genezy rozwoju Internetu i kolejnych kamieni milowych, które wpłynęły na jego kształt w ostatnich dziesięcioleciach.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Badania nad Internetem jako zjawiskiem społecznym i jego rolą w procesie globalizacji są obiektem zainteresowań przede wszystkim socjologów, medioznawców i psychologów społecznych. Cechą Internetu jest nie tylko możliwość komunikowania i pozyskiwania informacji, ale i wolność wypowiedzi, która bywa nadużywana lub ograniczana. Jest też czynnikiem kulturotwórczym.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Analizie poddany został technologiczny, społeczny, polityczny i kulturowy wymiar Internetu. Autor zwraca uwagę, że Internet wpływa na przyspieszenie procesu globalizacji.

Introduction

Mateusz Filary-Szczepanik, Alicja Malewska — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

Skrócowny opis zawartości tomu.

Globalne kryzysy gospodarcze

Piotr Łasak — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Kryzys gospodarczy oznacza różnego rodzaju niesprawności związane z funkcjonowaniem gospodarek realnych, jak i rynków finansowych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Kryzysy gospodarcze i finansowe występowały od wieków w różnych częściach świata. Różna była ich natura, a także przyczyny, przebieg i skutki. W przeszłości kryzysy miały zazwyczaj lokalny bądź regionalny zasięg. Współcześnie przybrały one ogólnoświatowy wymiar.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przebieg kryzysów wiąże się z szeregiem mechanizmów, które wzmacniają powstawanie niesprawności, podnoszą prawdopodobieństwo wystąpienia oraz wzmacniają skalę kryzysów. Istnieje kilka modeli kryzysów. Każdy kryzys może zostać oceniony poprzez określenie czasu jego trwania, głębokości, a także oszacowanie kosztów.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Stosunkowo proste kryzysy gospodarcze mogą przekształcić się w złożone zjawisko, przybierające międzynarodowy wymiar i obejmujące swoim zasięgiem wszystkie kraje oraz różne aspekty funkcjonowania gospodarek.

Sprawiedliwość wspólnoty międzynarodowej w ujęciu katolickiej nauki społecznej

Dariusz Dańkowski — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Sprawiedliwość międzynarodowa jest zbiorem zasad, prawideł i osądów w obszarze relacji w społeczności międzynarodowej nakazujących oddać każdemu, co mu się słusznie należy. Społeczność międzynarodowa to wspólnota państw, ludów, organizacji międzynarodowych i kościołów nakierowanych na realizację globalnego dobra wspólnego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przeprowadzono analizę wypowiedzi Magisterium Kościoła rzymsko-katolickiego od papieża Jana XXIII do papieża Franciszka, dotyczących globalnego wymiaru sprawiedliwości społecznej, pokoju i rozwoju w świetle zasad i metody katolickiej nauki społecznej.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Postawiono pytanie: Czy koncepcja sprawiedliwości reprezentowana przez katolicką naukę społeczną jest koncepcją minimalistyczną, maksymalistyczną czy koncyliarystyczną?

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Analiza globalnego dobra wspólnego i integralnego rozwoju w świetle zasad katolickiej nauki społecznej, antropologii chrześcijańskiej oraz praktyki chrześcijańskich dzieł miłosierdzia prowadzi do wniosku, że omawiana koncepcja ma cechy koncyliarystyczne: postuluje wprawdzie zwiększenie aktywności organizacji międzynarodowych i międzynarodowego interwencjonizmu w działanie rynków, jednak nie z pozycji super-państwa, ale w duchu zasady pomocniczości, z silnym podkreśleniem roli kultury.
Odczytanie na nowo elementów globalnego dobra wspólnego oraz rewizja koncepcji stosunków międzynarodowych opartych tradycyjnie na zasadzie suwerenności państw. Wiele aspektów społeczeństwa sieci i mediów społecznych wymaga uaktualnionej, pogłębionej refleksji etycznej – identyfikowania nowych zagrożeń i znaków czasu oraz nowych form solidarności i braterstwa.

Globalna produkcja wiedzy

Anna Wojciuk — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Niniejszy tekst omawia zagadnienia globalnej produkcji wiedzy rozumianej jako działalność naukowa, badawczo-rozwojowa (B&R), a także działalność edukacyjna na poziomie szkolnictwa wyższego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Analiza historyczna pokazuje, w jaki sposób wytworzyły się współczesne systemy nauki i szkolnictwa wyższego oraz w jaki sposób modele te podlegały dyfuzji i były przyjmowane w kolejnych państwach świata. Rozwój nauki i szkolnictwa wyższego był nieodłączną częścią procesów państwotwórczych oraz rewolucji przemysłowej.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Omówione zostały uniwersalne kryteria oceny dorobku naukowego oraz najważniejsze punkty krytyki tychże kryteriów. Omówiono globalne nierówności w szkolnictwie wyższym, nauce i działalności wdrożeniowej, wskazując, w jaki sposób dziedziny te budują potencjał państw w globalnej gospodarce.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Odniesiono się też do zagadnień normatywnych: sprawiedliwości oraz urynkowienia działalności naukowej.

Postkolonializm i neokolonializm

Andrzej Polus — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Postkolonializm jest orientacją badawczą, która w centrum zainteresowania stawia przemoc epistemiczną, natomiast nurt anty-neokolonialny ma wymiar prakseologiczny. Wskazuje na formy uzależnienia gospodarczego państw powstałych w wyniku dekolonizacji od dawnych metropolii.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Za symboliczny początek studiów postkolonialnych uważa się publikację Orientalizmu Edwarda Saida w 1978 roku. Najbardziej wpływową krytykę neokolonializmu przedstawił w połowie lat 60. XX wieku Kwame Nkrumah.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Myśl anty-neokolonialna jest użyteczną ramą teoretyczną dla konceptualizacji zjawiska „cyfrowego kolonializmu”. Fascynującym intelektualnie zagadnieniem są również możliwości eksplanacyjne teorii postkolonializmu względem sytuacji wewnętrznej i polityki zagranicznej Polski.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Postkolonializm uświadamia nam, że wiele z kategorii, których używamy dla opisu/zrozumienia państw Globalnego Południa, jest jałowych intelektualnie i narzucanych poprzez przemoc epistemiczną. Nurt anty-neokolonialny wskazuje, że pomimo zakończenia formalnej zależności cały czas tworzone są ograniczenia uniemożliwiające akumulację i reinwestycję kapitału na Globalnym Południu.

Korporacje transnarodowe

Alicja Malewska — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Korporacje transnarodowe ze względu na swoją charakterystykę często określane są mianem głównych kreatorów i beneficjentów globalizacji. W pierwszej części rozdziału zaprezentowano definicje podmiotów, które ze względu na swoje cechy (wielkość, skalę działalności, strukturę organizacyjną, strategię działania itd.) są zaliczane do grona korporacji.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Prekursorami umiędzynaradawiania produkcji były kompanie handlowe, jednak rozwój współczesnych korporacji notuje się na wiek XIX i XX. Kolejne fazy rozszerzania działalności następowały wraz ze zmianami politycznymi, postępującą globalizacją i liberalizacją rynków światowych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Ekonomiści i politolodzy analizują fenomen korporacji transnarodowych z różnych perspektyw, szukając odpowiedzi na pytanie, co motywuje firmy do zakładania filii zagranicznych i na czym polega ich siła wpływu jako aktorów niepaństwowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Przyszła rola i znaczenie korporacji zależy w znacznej mierze od tego, w jakim stopniu rządy państw zdołają odzyskać nad nimi kontrolę.

Gospodarcze uwarunkowania polityki międzynarodowej

Adam Danek — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Poniższe hasło poświęcone jest historii i perspektywom badań nad gospodarczymi uwarunkowaniami polityki międzynarodowej. Część wstępna zawiera definicję międzynarodowej ekonomii politycznej wraz z określeniem jej pola badań i uwagami o stosowanej w niej metodologii.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Część historyczna stanowi zarys rozwoju teorii interpretujących związki między gospodarką a polityką międzynarodową przedstawiony na tle wydarzeń politycznych XX wieku, ze wskazaniem głównych szkół teoretycznych i ogólnikowym nakreśleniem sylwetek intelektualnych najważniejszych teoretyków.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Część problemowa na podstawie wcześniejszej analizy historycznej wyodrębnia sześć generalnych aspektów badań nad gospodarczymi uwarunkowaniami polityki międzynarodowej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Część końcowa formułuje siedem podstawowych pytań badawczych, na które próbowały odpowiadać dotychczasowe teorie międzynarodowej ekonomii politycznej i które powinny być przedmiotem dalszej refleksji naukowej w jej ramach.

Globalizacja kulturowa

Waldemar Kuligowski — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Globalizacja kulturowa oznacza obejmujący cały świat proces krążenia przedmiotów, znaczeń, wartości oraz jednostek i grup, prowadzący w konsekwencji do coraz większej współzależności. Procesowi temu towarzyszy zarówno homogenizacja, jak i heterogenizacja, a także rosnąca świadomość zjawiska wśród wszystkich jego uczestników.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Myślenie w kategoriach globalnej współzależności kultur i społeczeństw uwyraźniło się w latach 60. XX wieku. Jako źródła tego procesu wskazuje się okres „wielkich odkryć geograficznych” i dostrzeżenia ziemskiej ekumeny jako „jednego miejsca”. Z uwagi na różnorodność zjawiska badacze wyróżniają globalizację „gęstą i rozrzedzoną”.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Dyskurs obejmuje dwie opozycyjne perspektywy: (1) procesy globalizacyjne prowadzą nieuchronnie do homogenizacji o wymiarze planetarnym; (2) procesy globalizacyjne wyzwalają kaskady interpretacji, translacji, mutacji oraz adaptacji globalnych treści, które nie tyle niwelują dawne różnice, ile raczej kreują nowe zróżnicowanie.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Procesy o zasięgu planetarnym oraz wielopoziomowe kontakty tego, co globalne, z tym, co lokalne trwają, a ich skutkami są postępująca dekolonizacja społeczno-kulturowa, wzrastająca mobilność społeczna oraz świadomość ekologiczna i obywatelska.

Społeczność międzynarodowa

Tomasz Pugacewicz — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Celem rozdziału jest charakterystyka tytułowej kategorii w ujęciu tradycji społeczności międzynarodowej rozwijanej w nauce o stosunkach międzynarodowych. W pierwszej części opisano trzy typy idealne, które występują w ramach szeroko pojętej wspomnianej tradycji: realizm, rewolucjonizm i racjonalizm.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W części drugiej przedstawiono historyczny rozwój idei społeczności międzynarodowej od przełomu lat 50. i 60. XX wieku do trzeciej dekady XXI wieku oraz zidentyfikowano jej najważniejszych przedstawicieli.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W części trzeciej opisano pięć pozimnowojennych problemów poruszanych w tego typu studiach: (1) definicję społeczności międzynarodowej, (2) proces jej globalizacji i (3) regionalizacji, a także (4) spory między solidaryzmem i pluralizmem oraz (5) nierówności występujące między członkami społeczności.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Na końcu wskazano związki tradycji społeczności międzynarodowej z innymi ujęciami teoretycznymi (konstruktywizm, teoria reżimów międzynarodowych czy klasyczny realizm), a także jej miejsce w polskiej nauce.

Zmiana technologiczna a globalizacja

Bartosz Michalski — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Globalizacja to proces, w wyniku którego następuje wzrost złożoności i współzależności. Dokonuje się ona m.in. poprzez ekspansję korporacji międzynarodowych i wprowadzanie nowych rozwiązań technologicznych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Technologiczna geneza globalizacji kładzie akcent na przekraczanie przez człowieka istniejących ograniczeń, promując na zasadzie sprzężenia zwrotnego nowe praktyki polityczne i społeczne. Te zaś wzmacniają zasadność kolejnych odkryć.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Unikatowa technologia oraz zaawansowana wiedza stanowią kluczowe źródło przewagi oraz władzy. Ich poziom złożoności stale rośnie, gdyż tylko tak można utrzymać pozycję, pożądany dystans wobec rywali oraz wpływ na funkcjonowanie systemu. Pojawia się napięcie między państwami a korporacjami wynikające z asymetrii dostępu do wiedzy i możliwości urządzania świata przyszłości.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Złożoność zmian technologicznych wzmacnia autorytet wyspecjalizowanych dziedzin naukowych, co stanowi podatny grunt dla tłumaczenia nowych zjawisk jako dziejowej konieczności. Niezbędne stają się więc umiejętności krytycznego osądu, samoświadomość oraz autonomia decyzyjna.

Globalizacja – Regionalizacja – Glokalizacja

Barbara Kratiuk — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Rozdział analizuje powiązania między globalizacją, regionalizacją a glokalizacją. W pierwszej części przedstawione zostały definicje najważniejszych pojęć, a także ich warianty i interpretacje oraz ewolucja z punktu widzenia różnych dyscyplin społecznych, takich jak studia regionalne, nauki polityczne czy geografia.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W części poświęconej analizie historycznej pokazano, jak rozwijały się studia regionalne i kiedy pojęcie glokalizacji przeniknęło do nauki.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W kolejnej części artykułu dokonana jest właściwa analiza pokazująca wzajemne powiązania procesów globalizacyjnych, regionalizacyjnych i glokalizacyjnych, ich wzajemne przenikanie oraz wpływ. Wykazane jest, że na wszystkich poziomach: globalnym, regionalnym oraz lokalnym, występują te same procesy oraz że należy je obserwować w czasie.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W ostatniej części rozdziału przedstawione są wnioski końcowe wykazujące konieczność analizy procesów globalizacyjnych w wymiarze przestrzennym i czasowym.

Globalne problemy środowiskowe

Barbara Regulska-Ingielewicz — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Główne wyzwanie globalnej polityki środowiskowej stanowi zmiana klimatu, jej antropogeniczne przyczyny oraz możliwe sposoby łagodzenia. Kategoria naturalnych dóbr wspólnych, do jakiej należy stabilny klimat, implikuje trudności w ich zarządzaniu na arenie międzynarodowej i podatność na takie zjawiska, jak tragedia dóbr wspólnych czy free-riding.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Dyskusja nad powyższą problematyką trwa od XIX wieku, ale dopiero przełom lat 60. i 70. XX wieku był początkiem procesu jej instytucjonalizacji, który trwa do dzisiaj.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Podejmowane działania w skali globalnej obejmują strategie łagodzenia zmian klimatu, adaptację oraz inżynierię klimatyczną. Największą słabością istniejącego modelu jest jego niska efektywność i brak narzędzi, które uniemożliwiałyby uchylanie się państw od odpowiedzialności za degradację środowiska.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Konieczna jest zatem zmiana istniejącego modelu i stworzenie wielostronnego porozumienia, które będzie bezwzględnie wiążące dla wszystkich stron albo powstanie klubu klimatycznego.

Globalne tendencje w bezpieczeństwie

Tomasz Grabowski — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Przedmiotem opracowania jest współczesny rozwój technologiczny rozpatrywany jako główny megatrend w dziedzinie bezpieczeństwa.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Rozwój technologiczny spowodował gruntowne zmiany w dziedzinie wojskowości. Trzecia rewolucja przemysłowa przyniosła informatyzację i usieciowienie sił zbrojnych. Czwarta rewolucja przemysłowa pozwoli na wdrożenie nowych technologii, które mogą mieć przełomowe znaczenie dla globalnej polityki.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Rozwój i wykorzystanie sztucznej inteligencji i systemów bezzałogowych w połączeniu z postępem w takich dziedzinach, jak robotyka, biotechnologia czy badania nad mózgiem warunkują kolejną rewolucję w sprawach wojskowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wdrożenie najnowocześniejszych technologii może mieć ogromne znaczenie dla globalnego układu sił. Konieczne jest rozpoznanie związanych z tym wyzwań oraz podjęcie wysiłków na rzecz kontroli rozwoju technologicznego.

System międzynarodowy

Tomasz Pawłuszko — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: System międzynarodowy to jedna z głównych kategorii pojęciowych badań nad stosunkami międzynarodowymi. Idee systemowe pojawiły się w naukach społecznych w wyniku popularyzacji interdyscyplinarnej „Generalnej Teorii Systemów” i wpłynęły na wizję ówczesnych nauk o polityce.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W okresie lat 50. i 60. XX wieku badacze związani ze szkołą systemową proponowali stworzenie nauki o stosunkach międzynarodowych, której celem miało być badanie systemu międzynarodowego. W latach 70. i 80. XX wieku pojawiły się nowe podejścia, takie jak realizm strukturalny i teoria systemu-świata.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Koniec zimnej wojny zakończył dominację „systemu międzynarodowego” jako głównego narzędzia opisu pola relacji między państwami.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Podejście systemowe nadal ma zwolenników i nadaje się do badania stosunków międzynarodowych w epoce globalizacji. Systemowe postrzeganie świata jako zbioru elementów powiązanych relacjami może być użyteczne w (1) opisie, (2) analizie, (3) wyjaśnianiu i (4) przewidywaniu złożonych zjawisk międzynarodowych.

Globalizacja a prawo międzynarodowe

Cezary Mik — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJE POJĘCIA: Globalizacja jest pojęciem pozaprawnym. Obejmuje sferę fizyczną i cyfrową. Fizyczna dotyczy procesu powstania rynków globalnych, a cyfrowa – światowej sieci internetowej i przestrzeni cyfrowej. Globalizacja powoduje osłabienie państwa i wzrost znaczenia aktorów niepaństwowych, głównie korporacji transnarodowych. Jej istotnymi cechami są asymetria i sieciowość.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Według jednych globalizacja jest procesem ukorzenionym historycznie, powiązanym z rewolucjami przemysłowymi, według innych zaś jest czymś nowym. Współcześnie cechuje się szczególną intensywnością (hiperglobalizacja), lecz nie jest zjawiskiem trwałym.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Globalizacja wpływa na wspólnotę międzynarodową, ale nie znajduje to jednak wyrazu w jej prawnym ujęciu. Konsekwencją globalizacji są m.in. prawo transnarodowe, globalne prawo administracyjne oraz prawo globalne.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Globalizacja wpływa na prawo międzynarodowe, umacniając tendencję do jego konstytucjonalizacji, ale także deformalizacji. Obok tego pojawiają się także nowe koncepcje prawa, jak na przykład globalnych dóbr wspólnych czy globalnych dóbr publicznych.

Globalne zarządzanie

Magdalena Kozub-Karkut — pon, 27 lut 2023 00:00:00 +0100

Definicja pojęcia/ obszar badań:

W części pierwszej rozdziału przywołane zostały najbardziej znane i rozpowszechnione w literaturze przedmiotu definicje terminu „global governance”. Począwszy od tej autorstwa J. Rosenau’ a i E. Otto-Czempiela (1992), poprzez ujęcia L. Finkelsteina (1995), D. Helda i A.G. McGrew (2002) czy M. Zürna (2018).

Analiza historyczna:

W tej części przedstawiono rozwój terminu „global governance”, który od końca XX w. wciąż zyskuje nowe wymiary i nie jest kojarzony wyłącznie ze specyficznym okresem pojawienia się w debacie akademickiej.

Ujęcie problemowe:

W tej części wskazane zostały różne rozumienia globalnego zarządzania – od opisu, poprzez heurystykę aż do teorii global governance.

Refleksja systematyczna z wnioskami i rekomendacjami:

Ostatnia część zawiera refleksje na temat możliwego przyszłego rozwoju globalnego zarządzania i odwołuje się do dwóch wątków – pozycji suwerennego państwa w systemie międzynarodowym oraz anarchicznej natury tego ostatniego.

Studia kulturowe. Wprowadzenie

Łukasz Burkiewicz, Leszek Korporowicz, Agnieszka Knap-Stefaniuk — pią, 17 lut 2023 00:00:00 +0100

nie dotyczy

Humanizm jako podstawa krakowskiej teorii „ius gentium”

Wanda Bajor — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Krakowska średniowieczna doktryna prawa narodów (ius gentium) to system prawa międzynarodowego wypracowany w pierwszej połowie XV wieku przez polskich średniowiecznych uczonych, m.in. przez Pawła Włodkowica. Stworzono go na fundamencie humanistycznej zasady poszanowania godności istoty ludzkiej oraz ewangelicznym nakazie miłości bliźniego, którym jest każdy człowiek.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Teoria prawa międzynarodowego (ius gentium), sięgająca korzeniami czasów prehistorycznych, ewoluowała w ciągu wieków i podlegała intelektualnej obróbce. Twórczo przepracowana, usystematyzowana przez krakowskich uczonych na długo przed analogiczną teorią Francisco de Vittoria i Grocjusza, czyni z Polaków jej prekursorów. Była stosowana w praktyce przez polskich dyplomatów, m.in. w sporze z Krzyżakami, adresowano ją ponadto do zgromadzenia soborowego w Konstancji (1415–1418). Służyła do czynnej obrony fundamentalnych praw człowieka i narodów.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Ukazanie specyfiki polskiej myśli społeczno-politycznej i moralnej – osadzonej w europejskich nurtach doktrynalnych, inspirowanej w szczególności ideami humanizmu chrześcijańskiego, tworzącymi zaplecze ideowe, które oddziaływało na twórców polskiej, średniowiecznej szkoły prawa międzynarodowego i stanowiło fundamentalną podbudowę doktryny ius gentium.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Polska szkoła prawa międzynarodowego ujęta w aspekcie obrony podstawowych praw człowieka i wartości stanowiących fundament cywilizacji zachodniej – wolności, równości i braterstwa wszystkich ludzi, tolerancji oraz podmiotowości narodów – także jako budulec zbiorowej tożsamości i narodowej wspólnoty. Pytanie o współczesne uwarunkowania ideowe i mechanizmy społeczno-kulturowe wobec wskazanych wartości.

Studia kulturowe: propozycja rozumienia i problematyzacji pojęcia

Łukasz Burkiewicz, Leszek Korporowicz — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Studia kulturowe jako część współczesnych nauk społecznych i humanistycznych stanowią formację dyskursywną o odmiennej skali zinstytucjonalizowania, koncentrując się na różnorodnych funkcjach kultury symbolicznej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Rodowód pojęcia kojarzony jest zazwyczaj z powstaniem na Uniwersytecie w Birmingham ośrodka o nazwie Centre for Contemporary Cultural Studies (CCCS) założonego w 1964 roku przez Richarda Hoggarta. Centrum zainicjowało brytyjską szkołą studiów kulturowych (British Cultural Studies). Ośrodek wydawał znaczące w swoim obszarze analiz czasopisma, jak „Working Papers in Cultural Studies” czy „Cultural Studies from Birmingham”. W latach 70. i 80. XX wieku studia kulturowe powstawały na uniwersytetach w wielu innych krajach. W Polsce rozwijały się w różnych formach, choć główny wysiłek zogniskowano w obszarze badań kulturoznawczych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Zakres problematyki oraz konceptualizacji badawczej wypracowywanej na gruncie studiów kulturowych charakteryzuje się ogromną różnorodnością. Z jednej strony tworzy je dorobek takich badaczy, jak Richard Hoggart, Raymond Williams, Stuart Hall i Edward Palmer Thompson, uważanych za twórców brytyjskich studiów kulturowych, czy też dorobek pokolenia ich następców, m.in. Paula Willisa, Dicka Heddige’a, Angeli McRobbie, Iaina Chambersa i Paula Gilroya. Z drugiej zaś strony istnieją liczne osiągnięcia badawcze wypracowane poza środowiskiem brytyjskich studiów kulturowych. Analiza zjawisk szybko rozwijających się społeczeństw przemysłowych po 1945 roku, jego społecznych podziałów i konsekwencji w sferze stylu życia postawiły nowe wyzwania przed badaczami kultury. W wielu analizach studia kulturowe występowały przeciw tzw. redukcjonizmowi kulturowemu, jednakże koncentracja uwagi uczonych na zależności kultury i władzy powodowała popadanie w uproszczenia, ponieważ najczęściej zaniedbywano w tym kontekście relację, jak istnieje między kulturą a samym człowiekiem. Eliminowano poniekąd zainteresowanie podmiotowymi atrybutami osoby ludzkiej, a przez to również odmiennymi modelami studiów kulturowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W niniejszym haśle odstąpiono od sprawozdawczej formy przedstawienia studiów kulturowych, która podatna jest na pokusę opisu całej ich różnorodności. W zamian dokonano próby rewitalizacji refleksji nad problematyką relacji między osobą a kulturą w kontekście celu studiów kulturowych. Najbardziej interesujące w tym kontekście były źródła tych zależności oraz rezultaty określonego typu interakcji.

Sztuka w kulturze

Anna Matuchniak-Mystkowska — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: „Sztuka jest odtworzeniem rzeczy bądź konstruowaniem form, bądź wyrażaniem przeżyć – jeśli wytwór tego odtwarzania, konstruowania, wyrażania jest zdolny zachwycać bądź wzruszać, bądź wstrząsać” (W. Tatarkiewicz).

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Obejmuje dzieje pojęcia sztuka i klasyfikacje sztuk oraz wybrane wątki historii sztuki.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Sztuka towarzyszy człowiekowi od zarania ludzkości, jest przedmiotem analizy wielu nauk, w tym teorii i historii sztuki (zajmujących się istotą i dziejami sztuki) oraz socjologii, badającej społeczne funkcjonowanie sztuki (artystów, publiczność, muzea i inne instytucje mediacyjne, sztukę kanoniczną, awangardową, narodową, religijną).

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Prowadzenie badań dotyczących sztuk pięknych, obejmujących wszystkie podmioty i przedmioty świata sztuki w ujęciu diachronicznym i synchronicznym oraz funkcje sztuki.

Akulturacja

Adam Żaliński — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Współczesna dynamika relacji międzykulturowych wymaga daleko idącej uwagi poświęconej akulturacji, czyli kulturowych i psychologicznych zmian wynikających z tego kontaktu. Akulturacja to dwustronny (lub wielostronny) proces wymiany kulturowej dotyczący grup kulturowych oraz jednostek, które do nich należą. W wyniku tego procesu przekształceniom ulec mogą rozmaite elementy składowe kultury (idee, wartości, zwyczaje itp.). Na poziomie socjopsychologicznym akulturacja dotyczy w pierwszej kolejności procesów tożsamości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zjawisko akulturacji zyskało na znaczeniu w czasach kolonialnych, ale jej liczne przykłady można datować już na starożytność. Współczesne konceptualizacje akulturacji podkreślają, że ma ona charakter wielostronny i wielopoziomowy, gdyż obejmuje procesy interkulturowe, czyli dziejące się na styku przynajmniej dwóch kultur oraz analizowane na poziomie osób, jak i zbiorowości etnokulturowych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Literatura dostarcza szeregu modeli teoretycznych opisujących zjawisko akulturacji, mówi o jej przebiegu, ze szczególnym uwzględnieniem procesów intrapsychicznych oraz czynnikach kontekstualnych, które warunkują akulturację oraz jej następstwa, wliczając w to zjawisko stresu akulturacyjnego. Dominujące koncepcje akulturacji wydają się jednak ograniczone, co hamuje rozwój dalszych badań.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wnioski płynące z analizy stanu badań oraz rekomendacje w zakresie teoretycznym i praktycznym sprowadzają się do wypracowania lepszych konceptualizacji akulturacji, zastosowania mieszanych metod zbierania danych oraz szerszym uwzględnieniu zbiorowości do tej pory rzadko badanych.

Komunikacja i kompetencje międzykulturowe

Rafał Wiśniewski — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Kompetencje międzykulturowe definiuje jako swoiste predyspozycje, zdolności oraz umiejętności psychiczne i socjokulturowe jednostki, pozwalające na odczytywanie, wymianę i transformowanie treści symbolicznych podczas procesów komunikacyjnych w relacjach międzykulturowych. Rozwój kompetencji międzykulturowych jest splotem różnorakich czynników, m.in. wiedzy, doświadczeń czy określonych motywacji, jak również systemów wartości prezentowanych w dyskursach publicznych. Proces nabywania kompetencji międzykulturowych ulega zintensyfikowaniu podczas kontaktu z przedstawicielami i dorobkiem innych kultur.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Ujęcia teoretyczne i badawcze w zakresie komunikacji międzykulturowej korzystają z dorobku wielu nauk humanistycznych i społecznych, ale także z inspiracji praktyką, tj. zetknięcia się z innością przez podboje, kolonizacje, a następnie ruchy niepodległościowe. Pragmatyczny charakter komunikacji i kompetencji międzykulturowych wynikał także z bezpośrednich kontaktów, m.in. kupców, misjonarzy, polityków i wielu innych. Intensyfikacja kontaktów międzykulturowych została zwielokrotniona w XIX i XX w., do czego przyczyniły się procesy globalizacyjne i migracyjne.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Warto podkreślić uzasadnienie podjęcia namysłu na temat komunikacji i kompetencji międzykulturowych, które jawią się jako współczesny imperatyw cywilizacyjny, wychodzący poza walory czysto poznawcze i praktyczne. Różnorodność ta implikuje odmienne modele w podejściu do problematyki.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Kompetencje międzykulturowe stają się współcześnie niezbędną umiejętnością jednostki, a zarazem rodzajem postawy społecznej, która umożliwia podejmowanie wielu wyzwań oraz inicjowanie interakcji różnych kultur na poziomie wszystkich dziedzin życia społeczeństwa wielokulturowego. Rozwój kompetencji komunikacyjnych i międzykulturowych nie zaprzecza rozpoznawaniu i kształtowaniu tożsamości kulturowych uczestników interakcji.

Rzeczywistość hybrydalna

Sylwia Jaskuła — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Współczesną rzeczywistość hybrydalną należałoby rozumieć jako zróżnicowaną funkcjonalnie konfigurację przestrzeni realnej i wirtualnej, umożliwiającą ich dynamiczną koegzystencję i swobodny przepływ, przy zachowaniu ich odmienności i względnej niezależności. Tym samym rzeczywistość hybrydalna zespala wymiar realny z wymiarem wirtualnym.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: O ile zjawisko hybrydowości nie jest nowym faktem kulturowym czy nawet historycznym, to samo pojęcie rzeczywistości hybrydalnej historii jeszcze nie posiada. Obecnie staje się ono przedmiotem debat i analiz nad jego rozumieniem w ujęciu interdyscyplinarnym.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Powstanie wymiaru wirtualnego znacząco poszerzyło przestrzeń kultury symbolicznej człowieka, jak również zmieniło reguły jej doznawania i definiowania. Zanik poczucia nierozerwalnego związku pomiędzy korelatami lokalizacji, czasu i funkcji ludzkich działań znalazło swoje odzwierciedlenie zarówno w sposobie postrzegania, jak i pojmowania tego, co stworzyła nowa forma przestrzeni. Współczesna rzeczywistość hybrydalna wymaga redefinicji wielu pojęć i opracowania nowej metodologii badawczej pozwalającej na spójną analizę jej wymiarów.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Procesy dynamicznej ewolucji świata jednowymiarowego w dwuwymiarowy wyprzedzają sposoby jego konceptualizacji. Współczesna przestrzeń, w której obecny jest człowiek, ewoluując w rzeczywistość hybrydalną, wytwarza nowe przestrzenie społeczne, kulturowe, ekonomiczne, pola debaty publicznej, tworzenia więzi, kształtowania tożsamości jednostkowej i zbiorowej. Procesy te muszą stać się przedmiotem adekwatnego sposobu ich poznawania, wkomponowania w nowy typ studiów nad kulturą oraz ich praktycznych zastosowań.

Kulturowa teoria literatury

Barbara Weżgowiec — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Kulturową teorię literatury ujmować można jako rodzaj panoramicznej syntezy (lub syntetyzującej teorii) i badawczej mody. W każdym z tych ujęć objawia się jej potencjał teoretyczny (nowe możliwości i metody badawcze) i interpretacyjny, związany z poszerzaniem pola badawczego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Na gruncie polskim kulturowa teoria literatury pojawiła się w 1. dekadzie XXI wieku w następstwie tzw. zwrotu kulturowego w humanistyce. Na ten zwrot wpłynęły przede wszystkim dwa paradygmaty: nowoczesny (związany z przełomem antypozytywistycznym i zwrotem lingwistycznym) oraz ponowoczesny (związany z tzw. zwrotem antyteoretycznym).

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Kulturowo zorientowana teoria literatury przesuwa akcent z teorii abstrakcyjnej na praktykę, czytanie i interpretację. Jej specyfika polega na kulturowym czytaniu literatury, tj. sięganiu do dorobku badań kulturowych (cultural studies) i wykorzystaniu tych praktyk interpretacyjnych do czytania tekstów literackich oraz zadawania literaturze pytań na temat kultury.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Kulturowa teoria literatury nie uzurpuje sobie prawa do bycia nową uniwersalną teorią. Jej siła syntetyzująca i wyjaśniająca jest słaba, ponieważ istotniejsze są rola pragmatyczna i użyteczność. Praktycznym wykładnikiem staje się tutaj interpretowanie (literatury/tekstów kultury) ukazujące kondycję egzystencjalną człowieka i jego uczestnictwo w zróżnicowanych praktykach (kulturowych) codzienności.

Wojny kulturowe

Elżbieta Wiącek — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Termin „wojny kulturowe” odnosi się do sumy konfliktów dotyczących różnorodnych dziedzin życia, których osią jest pokojowe starcie spolaryzowanych grup w obrębie kultury narodowej. Współzawodniczące ze sobą grupy odwołują się do odmiennych zestawów wartości, determinujących konkretne rozwiązania w dziedzinie polityki społecznej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Pojęcie culture wars („wojny kulturowe”) wprowadził do debaty publicznej James Davison Hunter w 1991 roku. Spopularyzował je polityk Patrick Buchanan, który rok później, podczas Narodowego Zjazdu Republikanów, wygłosił tezę, że „wojny kulturowe” to „walka o duszę Ameryki”.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Istotę zjawiska, jakim jest wojna kulturowa, można zrozumieć tylko przy zastosowaniu interdyscyplinarnego podejścia do problemu. Dotyczy on bowiem konfliktu dwóch podstawowych wizji porządku świata: konserwatywnych i liberalno-lewicowych. Zderzenie tych światopoglądów to walka nie tylko o polityczny i społeczny ład, ale także o system wartości podstawowych. Jest to więc w istocie spór cywilizacyjny.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Mimo nierozstrzygalnego charakteru sporów moralnych możliwe jest złagodzenie konfliktu. Ważne jest podjęcie wysiłku zrozumienia stanowiska adwersarzy oraz zauważenia słabości własnej pozycji, zmniejszenie radykalizacji języka używanego w sporze i ciągłe negocjowanie wspólnych sensów.

Pamięć kulturowa: propozycja rozumienia i problematyzacji pojęcia

Maciej Pletnia — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Pamięć kulturowa to zbiór całej wiedzy, która wpływa na zachowania i interakcje społeczne. Jest ona przekazywana następcom w procesie socjalizacji przez poprzednie generacje. Łączy w sobie trzy kluczowe elementy: pamięć, kulturę oraz grupę.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Maurice Halbwachs zdefiniował koncepcję pamięci zbiorowej po raz pierwszy w 1925 roku. Jan Assmann, pracując nad swoją koncepcją pod koniec lat 70. XX wieku, starał się pod wieloma względami jedynie uzupełnić rozważania Halbwachsa. W swojej wizji pamięci kulturowej ujął kwestie związane z tradycją, transmisją oraz przekazywaniem pamięci.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Współczesne badania nad pamięcią kulturową zwracają uwagę na wielowymiarowy aspekt owego fenomenu. Jednym z elementów, który jest w tych okolicznościach szczególnie często podkreślany, to związek pomiędzy pamięcią a polityką. Dyskurs dotyczący wydarzeń historycznych bywa manipulowany w celu osiągnięcia partykularnych politycznych celów. Dodatkowo warto pamiętać, że zamiast jednej, spójnej i budującej tożsamość narodową pamięci kulturowej możemy również mówić o pamięciach w liczbie mnogiej, które dotykają doświadczenia stosunkowo wąskich grup i które kontestują główną narrację o przeszłości.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wielość pamięci zbiorowych i kulturowych powoduje, że sam termin ulega pewnemu rozmyciu, a względna powszechność badań nad tymi zagadnieniami ujawnia braki metodologiczne. Koncentracja na wymiarze społecznym i politycznym pamięci spowodowała, że badacze w dużej mierze porzucili wymiar kulturowy owego zagadnienia.

Kompetencje komunikacyjne, kulturowe i dialog międzykulturowy

Leszek Korporowicz — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘĆ: Istnieje ścisła zależność pomiędzy rzeczywistością wskazywaną przez pojęcia kompetencji komunikacyjnych i kulturowych a dialogiem międzykulturowym w sytuacji konkretnych realiów społecznych. Możliwości uczenia się i podejmowania interakcji symbolicznych, a więc kompetencje komunikacyjne, kształtują umiejętności rozpoznawania oraz przekształcania treści kulturowych jako nowy rodzaj kompetencji kulturowych. Od zaawansowania i charakterystyki rozwoju tego typu umiejętności zależy typ procesów komunikowania, jakim jest dialog międzykulturowy. Zjawiska te współokreślają się wzajemnie, sprawiając, że jedno nie jest możliwe bez drugiego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘĆ: Wszystkie trzy analizowane pojęcia są stałym elementem analiz społecznych od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Była to konsekwencja badań nad kompetencją językową, które zrewolucjonizowały jej behawioralne rozumienie. Dalsze analizy doprowadziły do poszerzania zakresu pojęcia o elementy kontekstu komunikacyjnego. Narastające zjawiska wielokulturowości wymusiły uwzględnienie dynamiki interakcji i przenikania społeczności, stawiając problem dialogu międzykulturowego.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przełamanie behawioralnych tradycji w rozumieniu uczenia się języka pozwoliło ujawnić twórcze potencjały interakcji ludzkich, głównie dzięki wykorzystaniu także innych obszarów kultury symbolicznej. Znajomość obecnych w tych obszarach reguł tworzy kompetencje komunikacyjne. Wymiar symboliczny tego procesu nie funkcjonuje jednak autonomicznie. Te same znaczenia mogą mieć różne wartości i wiązać się z odmiennymi emocjami. Z tego powodu umiejętność ich rozpoznawania tworzy kompetencję kulturową człowieka. W sytuacji, gdy kompetencje te pozwalają na realizację wymienionych wartości w relacji z innymi kulturami, powstaje dialog międzykulturowy.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Dialog międzykulturowy nie jest możliwy bez leżących u jego podstaw wartości, które ukazują znaczenie interaktywnego charakteru procesów komunikowania daleko wybiegających poza jednokierunkowy transfer informacji, umiejętności dekodowania znaczeń oraz instrumentalne cele kształtowania postaw. Największe potencjały komunikowania obecne są jednak w połączeniu behawioralnych, semiotycznych i aksjologicznych wymiarów interakcji symbolicznych, które nadać mogą wspomnianym kompetencjom specyficzne cechy dialogu – tak wewnątrz, jak i pomiędzy kulturami – pozwalając na działania transgresyjne i autoteliczne.

Znaczenie i rola historii w studiach kulturowych i kulturoznawczych

Janusz Smołucha — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Historia jako dyscyplina naukowa ma swoje źródła już w czasach antycznych. Grecka etymologia tego słowa oznacza tyle, co „dociekanie”. Chodzi więc o zdobywanie wiedzy o przeszłości poprzez badanie i krytyczne analizowanie materiałów wytworzonych przez pojedynczych ludzi i całe społeczeństwa. Dopełnieniem tego obrazu jest analiza dziejów pod kątem znaczenia różnorodnych przyczyn i skutków aktywności ludzkiej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Od czasu Herodota i Tukidydesa pisarze historyczni starają się wyjaśniać wydarzenia z przeszłości w oparciu o różnorodne kategorie źródeł. W ciągu wieków zmieniały się metody badawcze i pola zainteresowań historyków. Dzieje polityczne i religijne, które przyciągały uwagę badaczy średniowiecza i epoki nowożytnej, w XIX wieku zastąpione zostały przez sprawy gospodarcze i społeczne, a w następnym stuleciu modne stały się badania kwestii cywilizacyjnych i kulturowych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Do analizy spraw kulturowych i kulturoznawczych wykorzystuje się nie tylko metody historyczne, ale również te zaczerpnięte z nauk społecznych, a nawet ścisłych. Szczególną rolę w tym zakresie odegrała w ostatnim okresie metodologia marksistowska. Współczesny obszar badań kulturowych i kulturoznawczych w wielu uniwersytetach został zdominowany przez ten właśnie kierunek, odsuwając na drugi plan tradycyjny warsztat historyka.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Współcześnie warsztat i metody badawcze wypracowane przez historyków, które prowadzić miały do ustalenia faktów historycznych, są coraz częściej zastępowane tzw. „innowacyjnymi” metodami i celami badawczymi stosowanymi w obrębie nauk społecznych, a nawet ścisłych. Potrzeba odnalezienia właściwego źródła oraz przeprowadzenie jego poprawnej krytyki, która pomaga ustalić jego wiarygodność i autentyczność, a następnie postawić właściwe wnioski, zastępowana jest często śmiałymi, ale mającymi niewiele wspólnego z rzeczywistością hipotezami. Ofiarą tych zmian stały się m.in. języki klasyczne, czyli greka i łacina, usuwane coraz powszechniej ze wszystkich typów szkół i kierunków studiów.

Podmiotowość kulturowa

Krzysztof Wielecki — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Podmiotowość kulturowa jest ujmowana w kontekście systemu społeczno-kulturowego oraz systemu kulturowego. Samo pojęcie podmiotowości jest wyraźnie odróżnione od sprawczości, która nie uwzględnia najbardziej centralnej kategorii – wartości podmiotowych. Podmiotowość indywidualna jest rozumiana jako stan i proces realizacji własnej indywidualności oraz przysługującego ludziom człowieczeństwa. Podmiotowość zbiorowa to zaś stan społeczeństwa i jego kultury, który sprzyja ekspresji podmiotowości indywidualnej. Podmiotowość kulturowa pojmowana jest jako: 1. Zasadnicza właściwość (dominanta) wytworów kultury, polegająca na wspieraniu podmiotowości indywidualnej i zbiorowej; 2. Respektowanie praw kulturowych ludzi i ich zbiorowości w relacjach społecznych, społecznościach i instytucjach.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W kontekście historycznym podmiotowość była interpretowana poprzez odwoływanie się do personalistycznego rozumienia osoby ludzkiej, właściwej realizmowi krytycznemu idei podmiotu, a także fenomenologicznej personae dramatis, odnoszącej się również do filozofii dramatu. Podmiotowość jest przedstawiana także jako efekt wyboru i praktykowania bycia-ku-Dobru – w pięciu wymiarach (porządkach) świata: naturalnym, praktycznym i społecznym oraz kulturowym i transcendentnym.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Pojęcie podmiotowości kulturowej zawiera w sobie dwa pojęcia składowe: podmiotowości oraz kultury/kulturowości, które są trudne do zdefiniowania. Budzą one bardzo wiele wątpliwości i są przedmiotem niekończących się i być może nierozstrzygalnych sporów. Oba mają jednak absolutnie centralne znaczenie dla zrozumienia człowieka oraz społeczeństwa, a także samej podmiotowości i kultury (kulturowości).

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Zdaniem Margaret S. Archer podmiotowość człowieka to efekt procesów morfogenezy i morfostazy. Uruchamia je działanie ludzkie zorientowane na realizację trosk w ramach przyjętych projektów (realizacyjnych) i wypracowanego modus vivendi z porządkami świata: naturalnym, praktycznym, społecznym oraz – dodać trzeba – kulturowym i transcendentnym. Autor hasła proponuje, aby podmiotowość rozumieć jako indywidualne i zbiorowe, świadome transcendowanie ku Dobru, poprzez wybór praktykowania idei Dobra. Kultura w tym ujęciu jest tym, co sprzyja ekspresji podmiotowości indywidualnej i zbiorowej.

Kultura i gospodarka oraz współczesna gospodarka doznań

Łukasz Burkiewicz — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W ostatnich latach badania nad wpływem kultury na rozwój gospodarczy, jak i relacje sektora kultury z gospodarką, stały się ważną częścią podejmowanych badań na styku humanistyki, nauk społecznych i ekonomicznych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Dyskusja nad związkami kultury i gospodarki była podejmowana od dawna, m.in. przez klasyków ekonomii, jak Adam Smith czy Thorstein Veblen. Obecnie relacje te są przedmiotem zainteresowania wielu badaczy definiujących kolejne obszary wzajemnego przenikania i oddziaływania, poszerzonych o takie zagadnienia, jak przemysły kultury, społeczeństwo i gospodarka doznań oraz społeczeństwo konsumpcyjne.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Rola kultury w gospodarce obejmuje więcej zagadnień, niż wcześniej zakładano, m.in. poprzez dynamiczny rozwój przemysłów kultury. Dlatego kultura może być determinantem rozwoju gospodarczego, a także obszarem o istotnym ekonomicznym znaczeniu, ponieważ wprowadziła do gospodarki również sferę doznań.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Kultury i gospodarki nie możemy rozpatrywać w kategoriach odrębnych i redukować ich wzajemnych związków. Istotnymi elementami związków kultury z gospodarką stały się przemysły kultury (kreatywne), społeczeństwo i gospodarka doznań oraz społeczeństwo konsumpcyjne.

Przedsiębiorczość, zarządzanie i przywództwo

Agnieszka Knap-Stefaniuk — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Przedsiębiorczość, zarządzanie i przywództwo to pojęcia ze sobą powiązane, analizowane wielowymiarowo. Przedsiębiorczość jest definiowana jako postawa i wykazywanie m.in. takich cech jak kreatywność, innowacyjność, elastyczność i podejmowanie ryzyka; zarządzanie jest określane jako proces i działalność menedżerów realizowana poprzez planowanie, organizowanie, kierowanie ludźmi i kontrolowanie; przywództwo definiowane jest jako proces związany z wywieraniem wpływu na innych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Rozważania na temat przedsiębiorczości, zarządzania i przywództwa pojawiły się w literaturze wiele lat temu. Poglądy dotyczące tych pojęć ewaluowały, a badania z nimi związane są kontynuowane, zwłaszcza w kontekście zróżnicowanych uwarunkowań kulturowych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przedsiębiorczość, zarządzanie i przywództwo, to pojęcia istotne z perspektywy jednostki, zespołu, organizacji czy społeczeństwa. Pojęcia te dziś powinny być analizowano szczególnie w kontekście różnic kulturowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Zapoznając się z pojęciami ‘przedsiębiorczość’, ‘zarządzanie’ i ‘przywództwo’, można poszerzyć wiedzę dotyczącą tych zagadnień i ich praktycznych zastosowań. Analiza tych pojęć wymaga uwzględniania aktualnych uwarunkowań dotyczących różnych kultur.

Zwrot piktorialny, ikoniczny i wizualny we współczesnej humanistyce oraz nauce o kulturze

Konrad Chmielecki — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W refleksji humanistycznej „zwrot wizualny”, funkcjonujący pod nazwami zwrotu piktorialnego (the pictorial turn) W.J.T. Mitchella i jego niemieckiego odpowiednika, zwrotu ikonicznego (Ikonische Wende) Gottfrieda Boehma, można określić jako swego rodzaju przekierunkowanie teoretyczno-metodologiczne z paradygmatu językowego na obrazowy albo wizualny, które mieści się w obszarze studiów kultury wizualnej (Visual Culture Studies) albo studiów wizualnych (Visual Studies), a także poddaje wielostronnym krytycznym badaniom wzrastającą rolę obrazów we współczesnym społeczeństwie.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Na przestrzeni lat 80. i 90. XX wieku „zwrot piktorialny” i „zwrot ikoniczny”, doprowadził do rozwoju dwóch dyscyplin naukowych: amerykańskiej teorii obrazu (Picture Theory) i jej niemieckiej wersji, czyli nauki o obrazie (Bildwissenschaft), która posiada również swój amerykański odpowiednik: Image Science. Te dyscypliny naukowe powstały mniej więcej w tym samym czasie. Według Mitchella zwrot piktorialny doprowadził również do rozwoju semiotyki obrazu Normana Brysona – dyscypliny uważanej obecnie za historyczną, ponieważ jej rozwój przypada na lata 80. XX wieku.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Amerykańskie rozważania na temat zwrotu piktorialnego były w dużej mierze uwarunkowane przez sprzeciw wobec dominacji języka, zapanowanie nad ikoną przez logos, i sprowadzały się do interpretacji logosu obrazu. Z kolei Boehm w swej koncepcji zwrotu ikonicznego, podobnie jak Mitchell, nawiązuje do koncepcji zwrotu lingwistycznego (linguistic turn), poszukując logiki obrazu różnej od logiki języka, ale w pierwszej kolejności zadaje pytanie „Czym jest obraz?” („Was ist ein Bild?”) i wskazuje na niezwykle szeroki zakres jego filozoficznych konotacji.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W rozumieniu zaproponowanym przez Mitchella zwrot piktorialny daleko wykracza poza modele „tekstualności” i „dyskursywności”. W przypadku zwrotu ikonicznego Boehma inspiracja inter- i transdyscyplinarnymi badaniami nad obrazem bierze inicjatywę, inaczej niż w przypadku amerykańskich studiów kultury wizualnej, od filozofujących historyków sztuki i estetyków, którzy (począwszy od Aby Warburga) interesowali się różnymi formami obrazowania i wizualności.

Kościół katolicki a kultura

Piotr Mazurkiewicz — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W niniejszym tekście Kościół jest rozumiany jako wspólnota wszystkich ochrzczonych w Kościele katolickim, kultura zaś jako wysiłek człowieka mający na celu osiągnięcie pełni własnego człowieczeństwa i uczynienie życia społecznego bardziej ludzkim.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Chrześcijaństwo w ciągu dziejów wywierało wpływ na różne kultury. Na ogół nie dochodziło wówczas do ich zniszczenia przez chrystianizm, lecz raczej do pewnej symbiozy, a zatem prób wyrażenia nowych treści w ramach zastanej kultury oraz eliminacji jedynie tych jej elementów, które były jawnie sprzeczne z tą religią.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: We współczesnej dyskusji akademickiej ważne miejsce zajmuje spór o kulturę w liczbie pojedynczej i w liczbie mnogiej. Kościół, uznając istnienie kultur w liczbie mnogiej, broni istnienia także kultury w liczbie pojedynczej, której pojedynczość wynika z istnienia jednej niezależnej od czasu i miejsca ludzkiej natury.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W kulturze Zachodu dochodzi do unieważnienia profilu kultury opartej na chrześcijańskiej antropologii. Zadaniem Kościoła jest przypominanie o nienaruszalnej godności człowieka, zakorzenionym w ludzkiej naturze porządku moralnym i powołaniu człowieka do życia wiecznego. Istotne jest także poszukiwanie języka, w którym można byłoby te treści wyrazić w sposób zrozumiały dla współczesnego człowieka.

E-literatura. Nowy nurt w studiach kulturowych

Bogusława Bodzioch-Bryła — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: E-literatura to relatywnie nowy nurt we współczesnej humanistyce, reprezentowany przez utwory wykorzystujące właściwości nowych mediów, będące strukturami intermedialnymi i interkulturowymi.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Ujęcie definicyjne e-literatury ewoluuje, a jego źródła są różnorodne. Spośród kontekstów, z których wyrosła i czerpie e-literatura, najczęściej wskazywanymi przez badaczy są: stricte technologiczny (Europa Zachodnia i USA), filmoznawczy, ludologiczny oraz artystyczno-literacki (Polska). Najstarsze źródła nowomedialnych eksperymentów strukturalnych sięgają antyku i średniowiecza, późniejsze zaś – literackich i artystycznych ruchów awangardowych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: E-literatura charakteryzuje się występowaniem specyficznych cech odróżniających ją od literatury drukowanej. Są to m.in. nielinearność, splotowość, wielowarstwowość (modułowość) elementów składowych, uprzestrzennienie, immersyjność, płynność (flow), figuratywny charakter, architektoniczny potencjał, a także występowanie szczelin (celowo wprowadzonych niedomknięć), w których autor w pewnym zakresie ustępuje miejsca odbiorcy, by ten mógł partycypacyjnie uczestniczyć w lekturze, personalizując ścieżkę literacką.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA ZWNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Nurt e-literatury wkroczył na stałe do współczesnej humanistyki i dynamicznie się rozwija. Coraz więcej uczelni ma w swej ofercie przedmioty z nim związane, a coraz liczniejsza grupa badaczy podejmuje się naukowej analizy e-utworów. Powstają i rozwijają się źródła gromadzące utwory nowomedialne (np. Electronic Literature Collection). Co prawda, na skutek zmian technologicznych część utworów okresowo przechodzi w stan cyfrowej hibernacji, ale powoli kolejne fale cyfrowych fuzji i konwergencji przywracają je do życia.

Kultura pisma i książki

Grzegorz Nieć — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Kultura książki to ogół zjawisk i procesów społecznych z nią związanych, gdzie ściśle powiązane są aspekty duchowe (tekst) i materialne (książka). Są one autonomiczne, choć nigdy w pełni niezależne. Specyficzna kultura książki może kształtować się na różnych poziomach: cywilizacji, narodu, regionu, środowiska a nawet instytucji (np. klasztory).

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Kultura książki jako pojęcie i jako kategoria badawcza ukształtowała i rozwinęła wraz z wyodrębnieniem się nauki o książce i bibliotece na pograniczu nauk humanistycznych i społecznych w drugiej połowie XX wieku, aczkolwiek znajdziemy jej mniej lub bardziej wyraźne ślady wcześniej.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Zasadniczą oś kultury książki stanowią procesy, instytucje i zjawiska, związane z produkcją i rozpowszechnianiem książki. Są one ze sobą powiązane i wchodzą w rozmaite relacje z otoczeniem społecznym.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Kultura książki jest spójną, efektywną i użyteczną koncepcją, pozwalającą na kompleksowe i pogłębione ukazanie zagadnień pisma i książki w tradycyjnej formie, ale także w kontekście i w łączności z szeroko pojmowaną kulturą mediów, w tym także nowych mediów. Jej efektywność polega także na tym, że korzysta z dorobku wielu dyscyplin, wykorzystuje istniejący aparat pojęciowy, a jednocześnie wytwarza nowe metody.

Pseudohistorie jako wyzwanie we współczesnych studiach kulturowych

Paweł Nowakowski — czw, 16 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Pseudohistorie, będące szczególnym przypadkiem pseudonauki, to narracje dotyczące fundamentów tożsamościowych w zakresie dziejów czy religii, które uznaje się za alternatywne wobec podstawowych faktów, ustaleń i konsensusu akademickiego w obrębie głównego nurtu nauki (def. wąska). Obok tego za pseudohistorie uznaje się także wszystkie alternatywne próby wyjaśnienia zdarzeń z przeszłości, niezależnie od ich zakresu i motywacji (def. szeroka).

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Każda z pseudohistorii ma własną chronologię. Pewne tendencje występują tu regionalnie, a czasem w związku z etapem dziejów. Te dotyczące znaczącej przeszłości narodów opierają się czasem na mitologizowaniu dziejów w okresie niewoli lub czerpią z takiego okresu. Ich upowszechnieniu sprzyja rozwój środków swobodnej wymiany informacji.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Pseudohistorie czerpią ze źródeł wyrywanych z kontekstu dziejowego, często niepoddanych klasycznej krytyce naukowej. Fakty bywają w nich kojarzone swobodnie, z przekraczaniem granic chronologicznych i geograficznych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Twórcy tych idei działają dychotomiczne – z jednej strony kwestionują opinie akademickie (uznając je często za wyraz zaniedbań czy nawet spisku), z drugiej strony starają się o wzmocnienie autorytetu przez oparcie o instytucje lub uzyskanie tytułów naukowych nawet w innych dziedzinach. Pseudonauki mogą stanowić wyzwanie nie tylko z uwagi na swobodne podejście do badań różnych kultur, ale i w obszarze bezpieczeństwa narodowego.

WPROWADZENIE

Bogdan Szlachta — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

Tekst wprowadzający do tomu

Wielokulturowość w cyberprzestrzeni

Agnieszka Grzechynka — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Tekst odwołuje się do zróżnicowanych definicji, typologii oraz współczesnych zastosowań mediów społecznościowych, służących również praktykowaniu wielokulturowości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Kontekstem dla ujmowanych w tekście kwestii jest ewolucja mediów społecznościowych, ukazana w odniesieniu do zmiennych potrzeb i oczekiwań społecznych wynikających z wielu czynników (w tym faktu posiadania określonej tożsamości kulturowej).

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przedmiotem rozważań jest często stawiana teza, że „nowe media” oddziałują destruktywnie na kultury tradycyjne. Autorka dowodzi, że w praktyce dostrzec można zjawisko przeciwne – social media zwiększają ich widoczność i służą promocji elementów tożsamości. Dla kultur regionalnych i protonarodów media społecznościowe bywają niekiedy jedynym narzędziem, za pomocą którego podjąć mogą próby przedstawienia własnej tożsamości w sferze publicznej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Autorka zauważa, iż bezzasadnie traktujemy social media oraz narzędzia rozszerzonej rzeczywistości w sposób pragmatyczny, nakierowany na zastosowanie rozrywkowe bądź marketingowe, jako emanację „masowej kultury niskiej”. Zdaniem autorki warto podjąć namysł głębszy i zadać pytanie o to, czy nie obserwujemy rodzenia się także osobliwej warstwy aksjologicznej w związku ze zjawiskiem wielokulturowości, a w konsekwencji także kolejnego bytu na kulturowej mapie świata – kultury cyfrowej.

Wielokulturowość w organizacji

Dagmara Lewicka — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Organizacja wielokulturowa zatrudnia pracowników z różnych kultur i oferuje im równe szanse w firmie.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Koncepcja wielokulturowości siły roboczej jest wzbogacana o nowe osiągnięcia badawcze wobec m.in. globalizacji, rozwoju technologicznego, migracji oraz innych zjawisk. Aktualnie, zgodnie z teorią zasobową, zróżnicowanie siły roboczej uważa się za potencjalne źródło przewagi konkurencyjnej.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Różnice kulturowe pracowników zdaniem optymistów zwiększają potencjał zespołu w procesie podejmowania decyzji, zapewniając wysoki poziom kreatywności i lepsze zrozumienie klientów, zaś zdaniem pesymistów mogą utrudniać efektywną interakcję wskutek oddziaływania głęboko zakorzenionych w nich norm i przekonań o wartości pracy i relacjach w organizacji.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Aktualnie uważa się, że różnorodność kulturowa stanowi wartość dodaną, szczególnie w kontekście integracji (inkluzji) i zapewniania wszystkim zatrudnionym równych szans.

Naród o wielu kulturach? Etniczność versus obywatelskość i systemy obywatelstwa

Daria Łucka — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W artykule podejmuję analizę podstawowych warunków koegzystencji różnych grup kulturowych w ramach jednej wspólnoty narodowo-politycznej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W pierwszej płaszczyźnie granice wielokulturowości są określane przez etniczny lub obywatelski charakter narodu, tzn. historycznie ukształtowane kulturowe ramy organizacyjne.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W drugiej płaszczyźnie zakres możliwej wielokulturowości jest określany poprzez systemy obywatelstwa: reguły prawne definiujące mniej lub bardziej inkluzywne zasady włączania jednostek do zorganizowanego w państwo narodu, a zatem mające również zbliżony do etnicznego lub obywatelskiego charakter.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Granice wielokulturowości są wyznaczane przez otwarcie lub zamknięcie narodu: etniczny typ kultury i systemu obywatelstwa przyczynia się do ograniczania wielokulturowości, sprzyja jej natomiast obywatelski charakter kultury narodowej oraz reguł członkostwa we wspólnocie narodowo-politycznej.

Bezpieczeństwo kulturowe

Agata Wiktoria Ziętek — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Bezpieczeństwo kulturowe może odnosić się do kondycji i trwania państwa oraz grup społecznych i jednostek (także jako możliwość realizacji ich aspiracji jako „bezpieczeństwo plus”). Określa ono relacje między różnymi podmiotami, angażując państwa, organizacje pozarządowe, media i ekspertów, których celem winno być wspólne bezpieczeństwo.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zakończenie zimnej wojny doprowadziło do istotnej zmiany i przewartościowania w postrzeganiu bezpieczeństwa. Zaczęto zauważać jego niemilitarny charakter, a kultura stała się ważnym elementem w jego wielowymiarowym charakterze.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Powiązania kultury i bezpieczeństwa są trwałym elementem życia społecznego, dotykając tak zagadnień pojawiających się w związku z narastaniem zjawiska wielokulturowości, jak i z potrzebą ochrony materialnych i niematerialnych dóbr kultury.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Konieczne jest wypracowanie i uznanie warunków bezpieczeństwa materialnych i niematerialnych dóbr kultury.

Transkulturowość

Urszula Kusio — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

OBSZAR BADAŃ: Transkulturowość to sposób pojmowania współczesnych kultur rozumianych jako idea sieci kulturowych, które tworzą się w wyniku relacji między poszczególnymi elementami sieci – różnorodnymi treściami różnorodnych kultur.

ANALIZA HISTORYCZNA: Za pomocą terminu „transkulturowość” badacze wyjaśniają historycznie zmodyfikowaną strukturę dzisiejszych kultur. Zwolennicy koncepcji transkulturowości utrzymują, że absolutna obcość już nie istnieje, dzisiejsze kultury w najwyższym stopniu są splecione i powiązane ze sobą.

UJĘCIE PROBLEMOWE: Transkulturowość bywa identyfikowana z dyfuzjonizmem i wielokulturowością, jednakże jej zwolennicy są temu zdecydowanie przeciwni, dowodząc oryginalności transkulturowego ujmowania kultur.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Koncepcja transkulturowości jest inspirująca, rodzi jednak także wiele wątpliwości natury poznawczej, a także dotyczących aktualności statusu wartości rdzennych i zagadnień etniczności.

Wielokulturowość a prawa człowieka

Sebastian Sykuna, Anna Podolska — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Pojęcia wielokulturowości i praw człowieka powiązane są z wieloma zagadnieniami społecznymi, relacja między nimi jest zatem złożona, aczkolwiek niezwykle istotna.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Śledząc różne koncepcje praw człowieka, dostrzegalny jest brak wspólnej definicji czy używanej terminologii. Skłania to do refleksji o oddziaływaniu kultury na postrzeganie praw człowieka: ewolucja podejścia do praw jednostki, ale także zbiorowości potwierdza wpływ kultury na ich rozwój.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Istnienie i wspieranie różnorodności kulturowej jest samo w sobie prawem człowieka i gwarancją poszanowania niezwykle istotnej sfery życia człowieka. Silny pluralizm i relatywizm kulturowy może jednak powodować naruszenia praw człowieka w zakresie, w jakim nie dopuszcza ona postaw ugruntowanych w innej kulturze.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Zarówno prawa człowieka, jak i różnorodność kulturowa są nieodłącznymi elementami życia społecznego; rozwój obu sfer będzie następował, a wybór optymalnej drogi pomiędzy korzyściami i zagrożeniami stąd wypływającymi jest nieuniknionym wyzwaniem.

Modele wielokulturowych polityk publicznych

Monika Banaś — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Model wielokulturowej polityki publicznej bazuje na różnorodności społeczeństwa zbudowanego z nietożsamych pod wieloma względami grup. Czynnikiem różnicującym jest kultura wpływająca na zachowania jednostek i grup.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Omawiane modele kształtowały się w różnych okresach; nie były odpowiedzią na projekty wielokulturowe wiązane z multilkulturalizmem pojmowanym jako ideologia, lecz na zjawisko społeczne, które jest stanem powszechnym, występującym od dawna, wymagającym obierania polityk nakierowanych na jego rozwiązywanie.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przedstawiane modele realizowane są w ponowoczesnych społeczeństwach zachodniego kręgu cywilizacyjnego, mocno związanego z ideą tolerancji dla różnorodności kulturowej. Ich nieidentyczność wynika z praktykowanego ładu kulturowego, znajdującego przełożenie na takie sfery życia, jak m.in. prawo, polityka, edukacja i szkolnictwo, ochrona socjalna i ochrona zdrowia.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Polityki publiczne oparte na ideologii multikulturalizmu mogą przynosić negatywne skutki (jak ataki terrorystyczne z lat 2005–2015 zradykalizowanych ludzi kontestujących wartości Zachodu). Dialog wszystkich stron to warunek konieczny opracowania i wdrażania efektywnej polityki publicznej nieopartej na ideologii.

Ochrona tożsamości kulturowej w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Anna Młynarska-Sobaczewska — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Analiza obejmuje rekonstrukcję pojęcia tożsamości kulturowej i obrony kultury mniejszościowej – ale przede wszystkim kultury dominującej w sytuacji kolizji norm i postaw prezentowanych przez wspólnoty kulturowe w ramach społeczeństw europejskich.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Założenia dotyczące ochrony praw mniejszości w ramach polityki wielokulturowości uległy w ostatniej dekadzie znacznemu przewartościowaniu, co staje się widoczne w dokumentach międzynarodowych, a także polityce i prawodawstwie państw europejskich. Argumentacja ETPC także zaczyna wykazywać sceptycyzm wobec nieograniczonej możliwości koegzystencji różnych grup kulturowych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przedmiotem dalszych analiz jest zbadanie, na ile obrona tożsamości kultury zastanej i dominującej jest obiektem ochrony w orzecznictwie ETPC. Szczególnie interesujące jest badanie obrony tożsamości kulturowej w świetle paradygmatu liberalnego. W tekście przedstawiono argumentację ETPC, wyrażającą obawy wobec obcych kultur i ich wpływu na funkcjonowanie społeczeństw i państw europejskich.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Z przytoczonych argumentacji ETPC wynika, że obrona tożsamości prowadzona jest dla ochrony kilku wartości, określonych jako: sekularyzacja świata publicznego, w szczególności edukacji, nakaz równego traktowania oraz społeczna integracja i interakcja. Wszystkie te wartości mieszczą się w przesłance praw i wolności innych osób; zaliczyć do tego należy także nakazy socjalnej integracji i minimum społecznej komunikacji. Jest to silny przekaz zmuszający przedstawicieli innych kultur do integracji kosztem rezygnacji z dotychczasowych własnych, kulturowo i religijnie ugruntowanych przekonań.

Prawo do tożsamości kulturowej

Bartosz Wojciechowski — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Prawo do tożsamości kulturowej to niepisane prawo przysługujące każdej jednostce ludzkiej ugruntowane w idei godności człowieka. Tożsamość kulturowa pozwala przeciwstawiać się procesom rozpadu wspólnot, zjawiskom wykorzenienia czy utraty poczucia przynależności.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Uzasadnienia prawa do tożsamości kulturowej pojawiały się w różnych okresach historycznych. Kluczowe znaczenie miały jednak propozycje sformułowane w XVII wieku przez myślicieli liberalnych, otwierające nową uniwersalistyczną perspektywę naznaczoną i namysłem nad uprawnieniami jednostek („praw człowieka”) bez względu na ich zakorzenienie kulturowe, i refleksją o „racjonalnych” normach je chroniących.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Walka o uznanie podmiotu jako jednostki wolnej i równej wyraża się we wszechobecnym języku tożsamości. Punktem wyjścia w dzisiejszej dyskusji o prawie do tożsamości kulturowej jest przekonanie, że wartość pewnej kultury wraz z jej swoistą koncepcją właściwego życia jest względna i że nie ma w istocie kultur lepszych i gorszych w aspekcie moralnym.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Prawo do tożsamości kulturowej pełni funkcję instytucji gwarantującej, że odmienne sposoby życia będą traktowane z szacunkiem, ale bez popadania w tym zakresie w skrajność.

Edukacja międzykulturowa w społeczeństwach zróżnicowanych kulturowo

Ewa Dąbrowa — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Edukacja międzykulturowa (pedagogika międzykulturowa) odnosi się do teorii i praktyki kształcenia i wychowania (pedagogii), ukierunkowanych na rozwijanie kompetencji istotnych w perspektywie wartości i potrzeb społeczeństw heterogenicznych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zmiany społeczno-kulturowe w XX wieku przyczyniły się do redefinicji dotychczasowych koncepcji edukacyjnych – od zorientowanych etnocentrycznie po etnorelatywistyczne. Edukacja międzykulturowa uzupełniła lub zastąpiła koncepcje rozdzielania grup kulturowych (segregacji) i koncepcje asymilacji.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem edukacji międzykulturowej jest rozwijanie kompetencji umożliwiających dialog i integrację w warunkach zróżnicowania kulturowego przy zachowaniu świadomości kultury pochodzenia, uwzględnieniu wartości ogólnoludzkich (prawa i wolności jednostek i grup) oraz uznaniu i poszanowaniu dla kategorii różnicy.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI i REKOMENDACJAMI: Edukacja międzykulturowa pozostaje aktualna niezależnie od toczących się dyskursów krytycznych. Obecnie jest łączona m.in. z celami na rzecz zrównoważonego rozwoju, prawami człowieka i grup kulturowych oraz przeciwdziałaniem dyskryminacji.

Religia obywatelska: sekularyzm i laickość

Marcin Galent — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy są relacje pomiędzy religią a państwem w społeczeństwach wielokulturowych, widziane przez pryzmat koncepcji religii obywatelskiej. Główna uwaga poświęcona zostanie procesom sekularyzacji w sferze politycznej i publicznej, ze szczególnym uwzględnieniem francuskiego modelu ukształtowanego w oparciu o zasadę laickości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Początki sekularyzacji w sferze politycznej i publicznej umiejscowić można już co najmniej w epoce Oświecenia, ale trudno mówić o jakimś zuniformizowanym charakterze tego procesu. W każdym państwie posiadał on swoją własną dynamikę i charakterystykę, nierzadko podlegającą idiomatycznej dialektyce odzwierciedlającej szerszy kontekst społeczny i polityczny.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Głównym problemem przedstawionym w tekście będą wyzwania, jakie stawia współcześnie kondycji społeczeństwa wielokulturowego sekularyzm, a szczególnie jego najbardziej zaawansowana forma w świecie Zachodu, jakim jest francuska laickość.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rozważania skupią się na konkretnych problemach, na jakie napotyka zasada laickości w kontekście nowych wyzwań związanych z obecnością islamu we Francji.

Demokracja społeczeństwa wielokulturowego

Kamil Tomczyk — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Zjawisko wielokulturowości stało się w ostatnich dekadach jednym z najpoważniejszych wyzwań dla demokracji liberalnej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przejście od integracji ku uznaniu odmienności różnych kultur i ich równej wartości ujawniło konieczność przemyślenia nie tylko podstaw demokracji liberalnej, ale także miejsca w niej tak grup, jak i ich członków.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Podstawy uprawnień jednostek i neutralności państwa dyskutowane są w wielokulturowych społeczeństwach liberalno-demokratycznych. Szczególne spory toczą się zwłaszcza wokół projektów Rawlsa.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Poszukiwanie zasad współżycia przedstawicieli różnych kultur w ramach demokracji liberalnej wymaga krytycznej refleksji nad radykalną (skrajną) interpretacją ideologii wielokulturowości.

Socjologia wielokulturowości

Andrzej Porębski — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Wielokulturowość to współwystępowanie różnych kultur i grup narodowych, etnicznych i religijnych korzystających z tej samej przestrzeni, o różnym poziomie i charakterze interakcji.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Refleksja nad zróżnicowaniem kultur sięga przynajmniej średniowiecza. Współcześnie holistyczna wizja kultur jako zamkniętych, stabilnych całości ustępuje wizji, w której kultury wciąż przekształcają się i przenikają wzajemnie.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Zróżnicowanie kulturowe przechodzi przez kilka faz. Różne są także typy relacji między stronami układów wielokulturowych: od agresji, poprzez niechęć, niezrozumienie, obojętność, zainteresowanie, akceptację po współdziałanie. Tożsamość jednostkowa i zbiorowa w społeczeństwach wielokulturowych jest obecnie przedmiotem sporów o charakterze ideologicznym.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rekomendacje zmierzają do wzmacniania zysków i ograniczania zagrożeń płynących z wielokulturowości.

Transcendentalizm kulturowy

Agnieszka Lenartowicz-Podbielska — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Transcendentalizm kulturowy określa warunki możliwości poznania jako konstruowane społecznie. Badania nad nim opierają się na analizie tekstów współczesnej filozofii i antropologii, w których przejawia się wspólna tendencja do poszukiwania trzeciej drogi pomiędzy uznaniem istnienia różnych postaci kulturowych inwariantów, mających status warunków możliwości poznania, a epistemologiczną akceptacją różnorodności, zmienności i względności świata kultury.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Właściwe wczesnej nowożytności ujęcia racjonalności odsyłały i do koncepcji człowieka jako bytu stałego i określonego, i do treści będących na jego „wyposażeniu” i na „wyposażeniu” każdej innej jednostki ludzkiej. Krytyka tego rozwiązania dopełniana była w kolejnych stuleciach, zwłaszcza w XX i XXI wieku, ujęciami ukazującymi tak zmienność i stawanie się podmiotów, jak i zróżnicowanie treści w nich występujących, a także uwarunkowanych kulturowo.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Koncepcja transcendentalizmu kulturowego jest wyrazem potrzeby odnalezienia takiego opisu współczesnej rzeczywistości kulturowej, który potrafiłby pogodzić doświadczenie pluralizmu (czy wręcz rozbicia) z potrzebą oparcia wiedzy o pewniejsze kategorie. W zależności od kręgu inspiracji, z którego czerpiemy, status kulturowych inwariantów, stanowiących warunki możliwości poznania, zyskują: intersubiektywność, otwarte, binarne struktury języka, „anty-antyrelatywizm”, dyskursywne roszczenia do ważności, wreszcie: czyn i wartość.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wobec różnorodności projektów teoretycznych konieczne wydaje się ich krytyczne odczytanie, wskazanie ich słabości i dalsze poszukiwanie rozwiązań uwzględniających przemiany dokonane bądź dokonujące się w ostatnich stuleciach, a zwłaszcza w ostatnich dekadach.

Studia i badania ewaluacyjne

Dariusz Wadowski — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Studia ewaluacyjne stanowią wielonurtowy i transdyscyplinarny nurt refleksji nad ewaluacją rozumianą jako kompleksowy i dynamiczny proces ugruntowanego metodologicznie i uspołecznionego ustalania wartości określonego przedsięwzięcia lub podmiotu w oparciu o przyjęte kryteria służący rozwojowi tego przedsięwzięcia lub podmiotu. Studia ewaluacyjne łączą akademicką teoretyczną refleksję nad różnymi aspektami i funkcjami ewaluacji z praktycznymi zagadnieniami sposobów prowadzenia i wykorzystania badań ewaluacyjnych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Rozwój studiów i badań ewaluacyjnych, który zaowocował wieloma próbami uporządkowania szeregu nurtów, podejść czy modeli badawczych, trwa już blisko 100 lat, ale daleki jest od wyczerpania, ponieważ wciąż odkrywane są nowe potencjały ewaluacji, zarówno jako pewnej formy badań stosowanych, jak i w zakresie rozbudowy zaplecza teoretycznego tej subdyscypliny.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Refleksje i badania podejmowane w obrębie studiów ewaluacyjnych służą przede wszystkim określeniu tożsamości ewaluacji jako wyłaniającej się nowej subdyscypliny akademickiej przekraczającej granice dotychczasowych dyscyplin i w różnym zakresie czerpiącym z ich dorobku teoretycznego. W toku swojego rozwoju historycznego reprezentanci studiów ewaluacyjnych wypracowali cały szereg podejść, modeli teoretycznych oraz założeń metodologicznych umożliwiających szerokie zastosowania ewaluacji w wielu dziedzinach życia społecznego. Praktyczny charakter badań ewaluacyjnych powoduje konieczność uwzględniania różnorodnych uwarunkowań i kontekstów, w jakich te badania są realizowane, w tym również ogólniejszych tendencji społecznych, politycznych, kulturowych, gospodarczych i naukowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Najbardziej twórcze nurty studiów ewaluacyjnych koncentrują się obecnie wokół modeli ewaluacji demokratycznych, uspołecznionych i inkluzywnych, wrażliwych na społeczne, polityczne i kulturowe konteksty odpowiadające wyzwaniom dynamicznie przekształcającego się świata.

Wielokulturowe społeczeństwo europejskie?

Tomasz Homa — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Istnienie społeczeństwa europejskiego, jednego, a obejmującego uczestników wielu różnych kultur, jest wysoce problematyczne. Już tytuł eseju ujawnia tę problematyczność, kierując uwagę na złożoność analizowanych zagadnień: nie jedna kultura funduje „społeczeństwo europejskie”, lecz do wielu odwołują się poszczególne jego części.

ANALIZA HISTORYCZNA POJECIA: Poniższe studium analizuje wielodyscyplinarnie zagadnienie społeczeństwa europejskiego oraz jego wielokulturowości, starając się preferować filozoficzny punkt widzenia. Podejmuje ono jednak również refleksję z perspektywy politologicznej, uwzględnia społeczną myśl Kościoła katolickiego w zakresie, w jakim staje się ono przedmiotem jej zainteresowań, a wreszcie przedstawia dawne i współczesne debaty o podstawach integracji społeczeństwa europejskiego i jej zasadniczych kłopotach. Punkt wyjścia analiz stanowią dwa polityczne projekty zjednoczenia Europy: Coudenhove-Kalergiego oraz Schumana, i zarysowywane w nich kształty europejskiego wielokulturowego społeczeństwa.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Filozoficznie fenomenologiczna krytyka sformułowana wobec obu projektów zjednoczenia Europy przez Ericha Przywarę wprowadza w wielozałożeniowy namysł filozoficzny nad Europą, europejskością i europejskim społeczeństwem oraz jego wielokulturowością z pozycji idealistycznych, realistycznych i fenomenologicznych. Społeczna myśl Kościoła katolickiego drugiej połowy XX i pierwszych dekad XXI wieku poszerza ten filozoficzny namysł o jej fenomenologicznie teologiczną refleksję nad Europą i jej kulturowym bogactwem, unaoczniając stojące przed jej społeczeństwem zadania i wyzwania w tym obszarze.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Prawno-polityczny ekskurs nie wyczerpuje zagadnienia europejskiego społeczeństwa, stawia natomiast w centrum uwagi krytykę tezy przyjmującej jego istnienie. Namysł nad kilkoma zasadniczymi kwestiami pozwala formułować ogólne wnioski dotyczące aktualnego stanu wielokulturowości tak rozumianego społeczeństwa, jego integracji i problemów z tym związanych.

Liberalny kulturalizm i jego krytycy

Waldemar Bulira — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Liberalny kulturalizm jest projektem filozoficzno-politycznym, którego autorzy postulują uznanie oraz przyznanie specjalnych uprawnień dla mniejszości etnokulturowych funkcjonujących w ramach państwa demokratyczno-liberalnego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Koncepcje liberalnego kulturalizmu pojawiły się pod koniec lat 80. XX wieku. Jako głosy w dyskusji wokół ideologii wielokulturowości, stanowiły one próbę odpowiedzi na pytania i wyzwania, jakie przed (po)nowoczesnymi społeczeństwami zachodnimi stawiały coraz częściej oraz liczniej budzące się w nich do życia tożsamości etniczne i/lub kulturowe. Główny postulat liberalnych kulturalistów dotyczy uznania i afirmacji tych tożsamości, co z kolei oznaczało rezygnację z zasady neutralności państwa.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Liberalny kulturalizm spotyka się z krytyką przede wszystkim ze strony bardziej zachowawczych zwolenników liberalizmu, broniących zwłaszcza uniwersalnego charakteru wolności oraz równości wszystkich członków wspólnoty. Przeciwnicy liberalnego kulturalizmu podkreślają jego potencjalnie destrukcyjny wpływ na jej spójność i kondycję.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Koncepcje liberalnego kulturalizmu, chociaż w dużej mierze słuszne, budzą rozmaite wątpliwości natury teoretycznej oraz praktycznej, co dobrze widać zwłaszcza w przypadku współczesnych ruchów tożsamościowych. Taki stan rzeczy skłania do ponownego namysłu nad omawianym zjawiskiem.

Zainteresowanie Innym i jego prawem w cywilizacji zachodniej

Mateusz Stępień — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Ukazanie multikulturalizmu na tle szerszego procesu kształtowania się relacji do Innego w ramach cywilizacji zachodniej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Wywód dotyczy dynamiki stosunku do Innego oraz prawa przez niego posiadanego, co obejmuje przede wszystkim skalę zainteresowania i kwestię waloryzowania prawa Innego. Rozważania są próbą syntetycznego (choć przy jednoczesnych „najazdach kamery” na wybrane detale) spojrzenia na główne tendencje w tym zakresie w oparciu o świadectwa myślicieli, podróżników, misjonarzy, urzędników, naukowców.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Omawiane zagadnienia zmierzają do uchwycenia odpowiedzi na pytania: na ile prawo Innego stanowiło przedmiot uwagi, było dowartościowywane, uznane za ważne, a może nawet akceptowane jako w jakimś zakresie obwiązujące. Jest to zatem przykład etnografii odwrotnej: w tym przypadku świadectwa i relacje o nie-zachodnich Innych (i ich prawie) mówią coś o ludziach Zachodu, o szerszych procesach, ewentualnych zmianach w ich nastawieniu.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rozważania prowadzą do pokazania dialektyki upodmiotawiania i uprzedmiotowiania Innego.

Normatywne projekty wielokulturowości formułowane we współczesnej filozofii politycznej

Dorota Pietrzyk-Reeves — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Jako kategoria normatywna wielokulturowość określa fundamentalne zasady, na jakich mogą współistnieć różne grupy etniczne i kulturowe w ramach państwa. Wiąże się z tym teza, iż różnorodność kulturowa jest wartością zasługującą na uznanie i ochronę.
ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zjawisko wielokulturowości trwa od dawna, jednak normatywne i polityczne projekty wielokulturowości pojawiły się dopiero przed kilkoma dekadami, kiedy okazało się, że przymusowa asymilacja imigranckich grup kulturowych zaprzecza podstawowym zasadom liberalnym.
PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Omawiane projekty wielokulturowości formułowane są w oparciu o różne założenia teoretyczne, takie jak „polityka uznania”, liberalna równość oraz autonomia jednostki. Każde z nich jest przedmiotem sporu.
REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Spór, niekiedy zasadniczy, wokół norm wielokulturowości sugeruje, że potrzebna jest dalsza refleksja na temat modeli pozwalających ograniczyć wykluczenia i wzmocnić integrację grup kulturowych w ramach liberalnych demokracji.

Problemy wielokulturowości

Bogdan Szlachta — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Współwystępowanie w jednym społeczeństwie dwóch lub więcej grup odwołujących się do różnych kultur to zjawisko znane od dawna. Jednak uznanie, iż kultury należy traktować jako równie wartościowe, wzbudziło debatę o warunkach współbycia ich przedstawicieli w demokracji liberalnej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Jako zjawisko społeczne, wielokulturowość stwierdzana jest już w starożytności. Intensyfikacja badań nad kulturami w XX wieku i proces dekolonizacji wzmogły zainteresowanie kulturowym zakorzenieniem obywateli.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJECIA: Spotkanie perspektyw „uniwersalistycznej”, związanej z prawami człowieka, i „grupowej”, związanej z prawami grup, rodzi pytania o ochronę jednostek przed opresją grup oraz o ochronę grup przed niwelującym ich kultury wpływem większości.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Pytania te skłaniają do rozważań o tożsamości jednostek i grup, także większościowej, oraz o relacji praw i wolności jednostek i grup wobec prawa stanowionego przez większość.

Katolicka nauka społeczna wobec wielokulturowości

Anna Krzynówek-Arndt — śro, 15 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Katolicka nauka społeczna będąca sformułowaniem wyników pogłębionej refleksji nad złożoną rzeczywistością ludzkiej egzystencji w społeczeństwie i w kontekście międzynarodowym, przeprowadzonej w świetle wiary i tradycji Kościoła, podkreśla z jednej strony jedność rodzaju ludzkiego, z drugiej różnorodność narodów i kultur.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Kościół, mając doświadczenia inkulturacji w świecie grecko-rzymskim, ustosunkowuje się do wyzwań związanych z pluralizmem kulturowym, wskazując pożądany kształt „jedności w różnorodności”. W nauczaniu posoborowym szczególne miejsce zajmuje tematyka współistnienia, godzenia i wzajemnego poznawania się różnych tradycji kulturowych. Nauczanie Kościoła w sprawach związanych z pluralizmem kulturowym, zogniskowane wokół zagadnień antropologicznych i prawnonaturalnych, aktualnie dopełniane jest wizją „samaryckiej” polityki uznania.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Kościół wskazuje trzy możliwe sposoby podejścia do pluralizmu kulturowego: oparte na relatywizacji wartości kulturowych, asymilacjonizm i międzykulturowe będące adekwatną reakcją na to zjawisko. Zachowując związek kultury z naturą ludzką podejście, trzecie pozwala uniknąć zarówno „kulturowego eklektyzmu”, jak i „kulturowego spłaszczenia”.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Poszukiwania fundamentów łączących ludzi w różnorodności kultur obejmuje dwa zasadnicze kierunki: perspektywa uniwersalnej etyki ugruntowanej w chrześcijańskiej wizji prawa naturalnego i filozofii personalistycznej oraz rozwijana przez papieża Franciszka eklezjalno-społeczno-polityczna antropologia osadzona w doktrynie dwubiegunowych napięć. Składają się one na paradygmat adekwatnej polityki w społeczeństwach wielokulturowych ufundowanej w chrześcijańskim realizmie.

Przedsiębiorczość regionalna – trendy i perspektywy badawcze

Renata Lisowska — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJECIA: Przedsiębiorczość regionalna to całokształt przedsięwzięć gospodarczych związanych głównie z wykorzystywaniem regionalnych zasobów i zaspakajaniem potrzeb społeczności regionalnych. W tym znaczeniu przedsiębiorczość jest rozumiana jako skłonność do tworzenia nowych działalności gospodarczych oraz pobudzania aktywności podmiotów już funkcjonujących w regionie. Przejawy przedsiębiorczości w regionie można także zaobserwować w postaci postaw przedsiębiorczych społeczności, inicjatyw społecznych oraz przedsiębiorczości władz samorządowych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W pierwszej części tego rozdziału przeanalizowano rolę przedsiębiorczości w rozwoju regionalnym; część druga zawiera współczesne wyzwania dla przedsiębiorczości w polityce regionalnej – proces przedsiębiorczego odkrywania i charakterystykę koncepcji przedsiębiorczego regionu.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Rozdział ten zawiera w pierwszej części charakterystykę uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości w regionie; druga część dotyczy roli Instytucji Otoczenia Biznesu (IOB) w stymulowaniu przedsiębiorczości regionalnej oraz analizy wsparcia przedsiębiorczości regionalnej przez jednostki samorządu terytorialnego.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA W WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Przedsiębiorczość regionalną kształtują postawy i zachowania podmiotów gospodarczych, władz samorządowych i społeczności regionalnej, ale również władz państwowych w zakresie stanowienia odpowiedniej jakości prawa oraz eliminowania czynników utrudniających prowadzenie działalności gospodarczej.
Poziom aktywności przedsiębiorczej w Polsce jest zróżnicowany regionalnie. Jako determinanty przedsiębiorczości regionalnej uznaje się: charakterystykę demograficzną regionu, strukturę gospodarczą regionu, sytuację na regionalnym rynku pracy, jakość kapitału ludzkiego, znaczenie przedsiębiorców w regionie, wyposażenie infrastrukturalne, zasoby mieszkaniowe i ich standard oraz poziom współpracy partnerów gospodarczych w regionie. Rozwój przedsiębiorczości w regionie wymaga szerokiego wsparcia nie tylko w ramach realizowanej polityki regionalnej, ale również w zakresie budowania tożsamości regionalnej poprzez społeczeństwo obywatelskie, które jest świadome odpowiedzialności za własny region.

Przedsiębiorczość technologiczna – wysokie technologie, badania i rozwój.

Nelly Daszkiewicz — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Dotychczas nie powstała jedna definicja przedsiębiorczości technologicznej (PT) z uwagi na złożoność zjawiska. Najogólniej, PT łączy zagadnienia związane z przedsiębiorczością oraz zarządzaniem technologią i innowacjami, jak również nauki społeczne z naukami technicznymi. Badacze są jednak zgodni, iż kluczową cechą przedsiębiorstw należących do sektora przedsiębiorczości technologicznej jest działalność badawczo-rozwojowa (B+R), oznaczająca własne zaplecze badawcze i/lub bliską współpracę z instytucjami naukowymi.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Do lat 80. XX wieku nie doceniano przedsiębiorczości i innowacji jako źródeł wzrostu gospodarczego i przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Dopiero od połowy lat 80. zeszłego stulecia zaczęto wiązać teorie wzrostu gospodarczego z przedsiębiorczością. Natomiast formalne wyodrębnienie przedsiębiorczości technologicznej miało miejsce dopiero w 2001 roku, kiedy doceniono rolę uniwersytetów w transferze wyników badań do gospodarki. Później nastąpił dynamiczny rozwój badań nad przedsiębiorczością technologiczną.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Szybkiemu rozwojowi nowych technologii towarzyszy intensywny rozwój badań przedsiębiorstw high-tech, m.in. w ekonomii oraz w naukach o zarządzaniu. W niniejszym rozdziale do przedsiębiorczości technologicznej zaliczono przedsiębiorstwa wytwórcze w obszarze wysokiej technologii (high-tech – HT), przedsiębiorstwa produkujące kluczowe technologie wspomagające (key enabling technology – KET) oraz przedsiębiorstwa ICT (Information and Communication Technology). Ponadto, w przedsiębiorczości technologicznej szczególną rolę odgrywa wiedza, która jest niezbędna do tworzenia nowych technologii i dalszego generowania nowych zasobów wiedzy. Dlatego też w literaturze przedmiotu przedsiębiorstwa high-tech są również klasyfikowane jako przedsiębiorstwa oparte na wiedzy.
Natomiast przedsiębiorca technologiczny to taki, który rozpoznaje stan wiedzy technologicznej, przewiduje kierunki jej rozwoju oraz identyfikuje „okazje technologiczne”, które potrafi dostosować do potrzeb klientów.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Przedsiębiorczość technologiczna rozwija się na pograniczu nauk społecznych i technicznych, a firmy należące do grupy przedsiębiorczości technologicznej charakteryzują wyższy poziom nakładów na badania i rozwój (B+R) oraz wyższa innowacyjność w porównaniu z firmami działającymi w branżach tradycyjnych. Co więcej, przedsiębiorstwa te przyczyniają się do przyspieszenia tempa wprowadzania innowacji, a przez to również do szybszego wzrostu gospodarczego. Od lat 80. XX wieku obserwujemy szybki rozwój badań nad zjawiskiem przedsiębiorczości technologicznej, która stanowi już odrębny przedmiot badań. W związku z dynamicznym rozwojem nowych technologii należy również oczekiwać dalszego wzrostu zainteresowania naukowców tym obszarem badań.

Edukacja dla przedsiębiorczości – rozbudzanie intencji przedsiębiorczych

Adam Michalik — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W rozdziale dokonano analizy znaczenia edukacji dla przedsiębiorczości, ze szczególnym uwzględnieniem rozbudzania intencji przedsiębiorczych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Autor wskazuje na ewolucję pojęcia intencji przedsiębiorczych w dorobku literatury.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Choć część badaczy przypisuje intencji przedsiębiorczej charakter wrodzony, to bez wątpienia cecha ta może być wzmacniana na gruncie rozwoju osobistego człowieka, m.in. poprzez kompetencje osobiste i społeczne nabywane na gruncie edukacyjnym.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Jednym z zadań edukacji powinno być kształtowanie kompetencji społecznych budujących wśród młodych ludzi pragnienie prowadzenia własnej działalności biznesowej. Wykorzystanie nowych technologii informacyjnych sprzyja popularyzacji wzorców zachowań przedsiębiorczych oraz stanowi źródło wiedzy o sile oddziaływania niejednokrotnie większej niż edukacja formalna.

Wprowadzenie

Krzysztof Wach, Wit Pasierbek — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

Wybrane źródła finansowania rozwoju start-upów

Krystian Bigos — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Tekst odwołuje się do terminu ‘źródło finansowania’, który jest rozumiane jako zasób środków pieniężnych finansujących działalność lub przedsięwzięcie start-upowe.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Finansowanie przedsiębiorczości ma swoje źródło w teorii kapitału. Zagadnienie źródeł finansowania jest terminem równie starym jak cywilizacja, natomiast w literaturze można znaleźć wiele przykładów „przedsiębiorców” pozyskujących kapitał od zamożnych rodów.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W podejmowanym tekście podkreśla się istotność źródeł finansowania w przetrwaniu start-upu. Problematyka finansowania start-upów rozpatrywana może być z dwóch perspektyw: instytucjonalnej oraz finansowania jako ustrukturyzowanego podejścia do podejmowania decyzji.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Analiza dostępnych źródeł finansowania start-upów przynosi całkowicie nową perspektywę ujęcia tych zagadnień. Niedoskonałość rynku leżąca u podstaw nowych przedsięwzięć sprawiła, że wiele start-upów ma problem z pozyskaniem kapitału, stąd należy wspierać je finansowo i informować o możliwościach w zakresie finansowania ich działalności.

Przedsiębiorczość kreatywna – inwentyka, kreatywność i przemysły kreatywne

Małgorzata Kosała — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Przedsiębiorczość kreatywna to umiejętność tworzenia produktów i usług o wartości kulturowej i potencjale komercyjnym poprzez wykorzystanie własnego lub cudzego kapitału twórczego i/lub intelektualnego.
Przemysły/sektory kreatywne to działalność branż, które są odpowiedzialne za dostarczanie towarów i usług związanych z szeroko rozumianym spektrum wartości kulturalnych, artystycznych lub mających znamiona wartości rozrywkowej.
Kreatywność to zdolność jednostki do tworzenia nowych idei lub do nowego spojrzenia na pomysły już istniejące. Z pojęciem kreatywności powiązane są pojęcia takie jak innowacja, inwencja, heurystyka, innowatyka, inwentyka. Ta ostatnia obejmuje opracowanie metod i technik heurystycznych oraz ich modyfikacje do różnych problemów i warunków organizacyjnych ich stosowania.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Kreatywność nie jest zjawiskiem obcym. To, co nowe, to charakter i zakres relacji w tworzeniu wartości i bogactwa. Termin ‘kreatywność’ został przywołany po raz pierwszy w 1927 roku w Edynburgu przez Alfreda Northa Whiteheada. Wprowadzenie pierwszych technik w zakresie rozwijania twórczości można połączyć z techniką Osborna zastosowaną po raz pierwszy w 1938 roku. Wzrost zainteresowania kreatywnością można datować na lata 70. XX wieku, kiedy to zaczęły się wypalać dotychczasowe źródła wzrostu gospodarczego i w kreatywności dostrzeżono nowy sposób na uzyskanie trwałej przewagi konkurencyjnej. Początek XXI wieku zwraca uwagę na szczególną rolę przemysłów kreatywnych i przedsiębiorczości kreatywnej.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Wraz z intensyfikacją konkurencyjności w sferze gospodarczej wzrosło zainteresowanie nowymi czynnikami, które istotnie będą wpływały na wzrost przewagi na rynku. Kreatywność wzbudzała coraz większe zainteresowanie badaczy, zarówno w zakresie jej rozwijania, jak i wykorzystania jej rezultatów. Następuje wzrost zainteresowania sektorami w sferze kultury, które dzięki przedsiębiorczości kreatywnej mogą rozwijać gospodarkę i wpływać na inkluzyjność społeczną.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Przedsiębiorczość kreatywna koncentruje się na sektorze szeroko rozumianej kultury. Są to obszary, które mogą znacznie wpłynąć na wzrost PKB, tworzenie miejsc pracy i przyspieszony rozwój regionów. Kreatywność można rozwijać, jest ona przypisana naturze ludzkiej.

Przedsiębiorczość – delimitacja pojęcia i obszary badań

Krzysztof Wach — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Przedsiębiorczość oznacza zdolność osoby do wcielania pomysłów w czyn. Obejmuje ona twórczość, innowacyjność i podejmowanie ryzyka, a także zdolność do planowania przedsięwzięć i prowadzenia ich dla osiągnięcia zamierzonych celów. Stanowi ona wsparcie dla wszystkich w codziennym życiu prywatnym i społecznym, zaś pracownikom pomaga uzyskać świadomość kontekstu ich pracy i zdolność wykorzystywania szans; jest podstawą bardziej konkretnych umiejętności i wiedzy potrzebnych osobom podejmującym przedsięwzięcia o charakterze społecznym lub komercyjnym.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W opracowaniu ujęcie problemowe zintegrowano z analizą historyczną, gdyż obecny stan wiedzy naukowej w tym zakresie jest wynikiem rozwoju badań nad przedsiębiorczością, a wcześniej w dyskursie ekonomicznym wątki dotyczące przedsiębiorczości były czynione albo na marginesie szerszych rozważań, albo nie nadawano im większej atencji.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W ramach ujęcia problemowego artykuł omawia siedem funkcji przedsiębiorczości w naukach ekonomicznych, w tym cztery podstawowe funkcje – przedsiębiorczość jako funkcja osobowości, jako funkcja czynności menedżerskich, jako funkcja indywidualnego przedsiębiorcy, jako funkcja rynku oraz trzy funkcje pochodne – przedsiębiorczość funkcja sektora MŚP w gospodarce, funkcja samozatrudnienia oraz jako ekonomiczny czynnik produkcji.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W opracowaniu ukazano teoretyczne i metodologiczne ramy teorii przedsiębiorczości na pięciu poziomach analitycznych (mega, makro, mezo, mikro, nano).

Atrybuty przedsiębiorczości – orientacja przedsiębiorcza oraz jej konstrukt i wymiary

Aleksandra Gaweł — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Orientacja przedsiębiorcza stanowi operacjonalizację istoty przedsiębiorczości w odniesieniu do przedsiębiorstw, gdyż stanowi wyraz ich postaw, procesów strategicznych i sposobów podejmowania decyzji.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przedsiębiorstwa o orientacji przedsiębiorczej są nastawione na szybki rozwój, bazujący na przewidywaniu przyszłych trendów i wdrażaniu nowości rynkowych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Orientacja przedsiębiorcza ma swoje odzwierciedlenie w wymiarach; jako pierwsze zostały wyodrębnione takie wymiary jak innowacyjność, proaktywność i skłonność do ryzyka, czasem dodawane są dwa kolejne: autonomia i agresywność konkurencyjna. Badania analizują wpływ orientacji przedsiębiorczej na różne aspekty sytuacji przedsiębiorstw, w tym na ich wyniki finansowe, wprowadzanie nowych produktów czy internacjonalizację.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Możliwość wdrażania postawy przedsiębiorczej jest silnie zależna od kontekstu działania danej firmy, zależy tak od jej otoczenia, jak i od wewnętrznej organizacji, posiadanych zasobów czy kultury organizacyjnej.

Przedsiębiorstwa rodzinne – podstawowe zagadnienia

Alicja Hadryś — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Przedsiębiorstwo rodzinne to organizacja, w której dwóch lub więcej członków rodziny ma wpływ na kierownictwo (zarząd) firmy poprzez wykorzystanie związków pokrewieństwa, pełnienie funkcji kierowniczej oraz prawo własności. W przedsiębiorstwie rodzinnym istnieje istotny wpływ rodziny na własność, zarządzanie i kontrolę strategicznych decyzji w przedsiębiorstwie, które posiada długoterminową perspektywę działania.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przedsiębiorstwa rodzinne, często niesłusznie postrzegane jako małe firmy o lokalnym zasięgu, są najstarszym sposobem prowadzenia działalności. O rodzinnym charakterze, obok kryterium własności, decyduje zaangażowanie rodziny w działalność przedsiębiorstwa, zarówno bieżącą, jak i strategiczną, oraz intencja trwania przez pokolenia. Firmy rodzinne mają ogromny wpływ na gospodarkę światową. Ich powstawanie, działalność, funkcjonowanie oraz bankructwa mają wielkie znaczenie dla rozwoju gospodarki krajowej i globalnej. Perspektywa prowadzenia firmy rodzinnej przez kolejne pokolenia oraz łączenie funkcji rodzinnych z menedżerskimi przyczyniają się do wzrostu ich znaczenia.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W niniejszym opracowaniu przedstawione zostaną podstawowe zagadnienia dotyczące przedsiębiorstw rodzinnych, w tym definicje, istota oraz znaczenie, cechy charakterystyczne, jak również kwestie związane z procesem sukcesji.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Przedsiębiorstwa rodzinne pod wieloma istotnymi względami różnią się od pozostałych przedsiębiorstw, a biznes prowadzony przez rodzinę będzie funkcjonował w odmienny sposób. Ich specyfika wynika z zaangażowania rodziny właścicieli, zarówno pod względem formalnym, jak i często nieformalnym. Cele ekonomiczne są na równi z celami pozaekonomicznymi. Jednym z największych wyzwań dla funkcjonowania przedsiębiorstw rodzinnych jest kwestia sukcesji, czyli przekazanie wiedzy, władzy i własności następnemu pokoleniu. Brak planowania sukcesji jest jednym z głównych przyczyn upadku firmy po odejściu pokolenia założycieli. Sukcesja jest procesem kompleksowym, w który zaangażowane są zarówno czynniki dotyczące rodziny, jak i przedsiębiorstwa. W polskich warunkach wagę problemu wzmacnia fakt, że większość podmiotów zostało założonych po 1989 roku, a więc dopiero stoją przed problemem sukcesji.

Przedsiębiorczość dla zrównoważonego rozwoju – ekoprzedsiębiorczość i ekoinnowacje

Agnieszka Hajdukiewicz — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Ekoprzedsiębiorczość to aktywność przedsiębiorcza, która przynosi korzyści dla środowiska naturalnego. Jest to forma tworzenia wartości poprzez produkty i innowacje środowiskowe, która przyczynia się do osiągania celów zrównoważonego rozwoju.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Ekoprzedsiębiorczość jest nową koncepcją, której rozwój datuje się na lata 90. XX wieku. Poprzedziły ją jednak długoletnie prace nad konceptualizacją pojęcia zrównoważonego rozwoju, w których istotnym przełomem było opublikowanie w 1987 roku tzw. Raportu Brundtland.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Ekoprzedsiębiorczość wraz z przedsiębiorczością społeczną stanowi bazę dla szeroko rozumianej zrównoważonej przedsiębiorczości. W przypadku ekoprzedsiębiorczości celem działań przedsiębiorczych jest uzyskiwanie dochodu dzięki rozwiązywaniu problemów środowiskowych, co wymaga jednoczesnego uwzględniania zarówno ekologicznych, jak i ekonomicznych aspektów zrównoważonego rozwoju.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Tworzenie wartości w ekoprzedsiębiorczości odbywa się głównie poprzez ekoinnowacje. Dzięki właściwemu wykorzystywaniu ekoszans i dostarczaniu nowych ekoinnowacji przedsiębiorcy, którzy uwzględniają wartości ekologiczne w swoich strategiach rozwoju biznesu, mogą prowadzić dochodową działalność gospodarczą, a jednocześnie przyczyniać się do realizacji celów zrównoważonego rozwoju.

Start-upy jako szczególny przejaw przedsiębiorczości

Marek Maciejewski — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Termin ‘start-up’ nie posiada sformalizowanej definicji, a próby jego wyodrębnienia spośród ogółu przedsiębiorstw idą w kierunku formułowania warunków, które tego typu przedsiębiorstwo powinno spełniać. Start-up jest szczególną formą przedsiębiorczości i jego definiowanie oparto na wymiarach orientacji przedsiębiorczej, czyli proaktywności, innowacyjności oraz podejmowaniu ryzyka.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Termin start-up to pojęcie stosunkowe nowe. Po raz pierwszy w obecnym rozumieniu użyto go w latach 70. XX wieku. Od tego czasu, w związku z dynamicznym rozwojem technologii, nastąpił wzrost zainteresowania tematyką start-upów.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Start-upem jest innowacyjne, skalowalne przedsięwzięcie, funkcjonujące w warunkach niepewności, nierozpoznanego popytu i trudnego do oszacowania ryzyka, które poszukuje optymalnego modelu biznesowego. Start-up wymaga finansowania ze źródeł alternatywnych w stosunku do sektora bankowego.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Niejednoznaczne rozumienie terminu ‘start-up’ stanowi podstawę do zawężania tego pojęcia wyłącznie do młodych przedsięwzięć podejmowanych w zakresie produktu z sektora wysokich technologii lub szerokiego obejmowania innowacyjnych działań firm, niezależnie od ich wieku czy wielkości.

Przedsiębiorczość publiczna – podstawowe pojęcia i perspektywy badawcze

Marek Ćwiklicki — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Przedsiębiorczością publiczną określa się działalność pracowników sektora publicznego ukierunkowaną na wdrożenie innowacji w odpowiedzi na dostrzeżone problemy społeczne.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Badania nad przedsiębiorczością publiczną ewoluowały od wyjaśnienia jej istoty i różnic względem przedsiębiorczości w sektorze prywatnym (głównie różnicuje je odmienne środowisko pracy), do wytłumaczenia sposobów skutecznego wdrożenia innowacji.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Do podstawowych wyzwań należy zbudowanie teorii przedsiębiorczości publicznej, która uwzględniać będzie różne rodzaje organizacji publicznych, jak również specyfikę warunków pozwalających na jej zaistnienie.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Przedsiębiorczość publiczna zależy nie tylko od wewnętrznych cech menedżera publicznego, ale od odpowiedniego systemu zarządzania organizacją, sprzyjającego poszukiwaniu nowych sposobów spełnienia potrzeb społecznych.

Przedsiębiorczość międzynarodowa – międzynarodowe porównania przedsiębiorczości krajowej oraz przedsiębiorcze umiędzynarodowienie przedsiębiorstw

Agnieszka Głodowska — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Przedsiębiorczość międzynarodowa jest młodą domeną badawczą. Traktować ją można jako pewien typ przedsiębiorczości, w której działania przedsiębiorcze prowadzone są ponad granicami kraju; można również dokonywać międzynarodowych porównań przedsiębiorczości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Badania nad przedsiębiorczością międzynarodową zainicjowane zostały pod koniec lat 80. XX wieku. Jej rzeczywisty rozwój, i to bardzo dynamiczny, następuje jednak w ostatnich latach.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Problemy badawcze przedsiębiorczości międzynarodowej to: przedsiębiorcze umiędzynarodowienie firm, międzynarodowe porównania przedsiębiorczości krajowej, międzynarodowe porównania przedsiębiorczego umiędzynarodowienia firm.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Przedsiębiorczość międzynarodowa wyjaśniana jest na gruncie teorii przedsiębiorczości i biznesu międzynarodowego oraz zgodnie z paradygmatem zachowań strategicznych. Współcześnie badania nad przedsiębiorczością międzynarodową są bardzo pożądane ze względu na swój wdrożeniowy charakter.

Przedsiębiorczość korporacyjna i strategiczna

Wojciech Dyduch — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Na początku przedstawiono, w jaki sposób przedsiębiorczość korporacyjna jest definiowana, postrzegana i rozumiana przez badaczy. Wskazano na jej kluczowe składowe, elementy ożywiania procesu przedsiębiorczości, a także ujęcie modelowe ze wskazaniem na zmienne wejściowe, charakterystyki organizacji, otoczenia i nastawienie strategii przedsiębiorstwa. W związku z tym, że przedsiębiorczość korporacyjna może przyjmować różne formy, na koniec tej części zdefiniowano najczęściej wskazywane: intraprzedsiębiorczość, orientację przedsiębiorczą, corporate venturing, przedsiębiorczość korporacyjną, przedsiębiorcze zarządzanie, a także przedsiębiorczość strategiczną.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W tej części przedstawione zostało historyczne ujęcie idei przedsiębiorczości korporacyjnej. Wskazano, w jaki sposób konstrukt ten rozumiany był początkowo i z czego wynikało owo rozumienie. Zidentyfikowano określenia przypisywane historycznie zjawisku przedsiębiorczości w istniejących firmach, a także przytoczono przykłady sposobów podejścia do rozwoju przedsiębiorczości w wybranych organizacjach.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przedsiębiorczość korporacyjna jest odpowiedzią na problemy współczesnych organizacji, m.in. niski poziom innowacyjności, bezwład organizacyjny, sztywne struktury i niska responsywność. W tej części przedstawiono przedsiębiorczość organizacyjną jako sposób na wyzwania dużych, skorporatyzowanych organizacji. Wskazano na możliwości zmiany projektu organizacji i takich elementów przedsiębiorstw, które ożywią procesy twórczości, innowacyjności i mogą przełożyć się na wyższy poziom orientacji przedsiębiorczej. W szczególności wskazano na potrzebę włączenia procesów przedsiębiorczości do strategii organizacji w celu wzmocnienia jej z poziomu strategicznego, ale i potraktowania jako długofalowe, a nie jednorazowe wyzwanie.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W ostatniej części przedstawiono kilka najważniejszych wniosków związanych z badaniami przedsiębiorczości korporacyjnej i strategicznej, a także zarekomendowano osiem potencjalnych kierunków badawczych i metodycznych związanych z tematyką przedsiębiorczości.

Przedsiębiorczość imigracyjna, uchodźcza i etniczna – podstawowe pojęcia i trendy

Jan Brzozowski — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: przedsiębiorczość migracyjna i etniczna jest pojęciem nierozerwalnie związanym ze współczesną intensyfikacją procesów migracyjnych o charakterze dobrowolnym, ale i przymusowym. Sposób, w jaki imigranci, uchodźcy oraz przedstawiciele mniejszości etnicznych rozwijają swoją działalność biznesową, znacząco różni się od podobnej aktywności ze strony społeczeństwa przyjmującego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: od samego początku systemu kapitalistycznego to imigranci byli jednym z istotniejszych nośników postępu gospodarczego, transferując modele biznesowe między gospodarkami narodowymi lub kreując nowe branże i technologie. Jednak wraz z cementowaniem się struktury społecznej w typowych krajach imigracyjnych, jak Stany Zjednoczone czy Kanada, zaczęto zwracać uwagę na to, że „nowi” imigranci znacząco różnią się w sposobie podejmowanej aktywności ekonomicznej, w tym działalności biznesowej.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: w definiowaniu przedsiębiorczości migrantów należy pamiętać, że społeczność cudzoziemców w danym kraju jest zazwyczaj mocno zróżnicowana wewnętrznie. Zupełnie inny potencjał gospodarczy ma firma założona przez uchodźcę uciekającego przed konfliktem zbrojnym, niż przez długoletniego migranta otwierającego biznes etniczny w dzielnicy zamieszkałej przeważnie przez jego rodaków, czy też przez wykwalifikowanego imigranta, którego innowacyjna firma konkuruje od razu z innymi podmiotami na rynku krajowym czy nawet rynkach międzynarodowych. Stąd potrzeba odrębnego zdefiniowania przedsiębiorczości migracyjnej, uchodźczej i etnicznej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: każda z opisanych form przedsiębiorczości spełnia zupełnie odrębną funkcję dla zakładających ją przedsiębiorców, co także przekłada się na inną ścieżkę ich rozwoju. W rezultacie te podmioty gospodarcze wymagają zróżnicowanego podejścia w politykach publicznych nakierowanych na wsparcie przedsiębiorczości, ale i integracji społeczno-ekonomicznej migrantów, przedstawicieli mniejszości etnicznej i uchodźców.

Przedsiębiorczość w katolickiej nauce społecznej

Tomasz Rachwał — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W podstawowych dokumentach stanowiących fundament katolickiej nauki społecznej (KNS) nie poświęca się specjalnego miejsca definicji przedsiębiorczości. Najczęściej autorzy odwołują się tu do szerokiego ujęcia przedsiębiorczości, zaproponowanego przez Jana Pawła II, jako „twórczej podmiotowości obywatela”. Pojęcie to odnosi się zatem przede wszystkim do człowieka. Jest także często utożsamiane z działalnością przedsiębiorcy i kierownika (menedżera), wykazując duży związek znaczeniowy z inicjatywą ekonomiczną (gospodarczą).

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Problematyka przedsiębiorczości (początkowo bez użycia tego pojęcia) podejmowana była na gruncie KNS już od drugiej połowy XIX wieku. Dla zdefiniowania pojęcia i określenia roli przedsiębiorczości w życiu społeczno-gospodarczym kluczową rolę odegrały encykliki papieży Leona XIII Rerum novarum (1891) oraz Jana Pawła II: Laborem exercens (1981), Sollicitudo rei socialis (1987) i Centesimus annus (1991). Widoczny jest rozwój znaczenia tej problematyki w KNS.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W KNS podkreśla się duże znaczenie przedsiębiorczości w procesach gospodarczych. Uwaga jest tu skoncentrowana na postawie przedsiębiorczej człowieka, zgodnie z ujęciem personalistycznym, oraz na powinnościach przedsiębiorców i kierowników w świetle katolickiej etyki gospodarczej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W KNS używa się wielu pojęć w odniesieniu przedsiębiorczości, brakuje systematyzacji i określenia relacji między nimi. Służą one raczej do ujęcia rzeczywistości. Samo jej definiowanie nie jest dla autorów kluczowych dokumentów najważniejszym celem. Należy podjąć dyskusję nad pojęciem w celu jej syntetycznego zdefiniowania w świetle KNS.

Przedsiębiorczość w historii myśli ekonomicznej – prekursorzy przedsiębiorczości

Wojciech Giza — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: w opracowaniu zrezygnowano z przytoczenia jednoznacznie brzmiącej definicji przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy na rzecz ujęcia opisowego, pozwalającego uchwycić historyczny rozwój idei przedsiębiorczości i jej istotę.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: w opracowaniu wyodrębniono trzy okresy. Pierwszy z nich obejmuje starożytność i średniowiecze, drugi pokrywa się z rozwojem klasycznej ekonomii politycznej, a trzeci obejmuje rozwój współczesnej ekonomii.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: w ramach problemowego ujęcia zwrócono uwagę na rolę ryzyka i niepewności, zagadnienie równowagi oraz zysk w kontekście rozwoju gospodarczego. Elementy te spajają teorię przedsiębiorczości z analizą ekonomiczną.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: w opracowaniu ukazano relację pomiędzy teorią ekonomii a nauką o przedsiębiorczości. Podkreślono aspekty metodologiczne, sformułowano odpowiedź na pytanie dotyczące relatywnie niskiego stopnia integracji nauki o przedsiębiorczości z podejściem badawczym współczesnej mikro- i makroekonomii.

Innowacyjność gospodarek i przedsiębiorstw – pojęcie, uwarunkowania i miary

Bożena Pera — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINCJA POJĘCIA: Innowacyjność oznacza zdolność do poszukiwania, tworzenia, wdrażania oraz upowszechnienia innowacji.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Pojęcie innowacyjności wywodzi się z terminu innowacji. Wprowadzono je pod koniec lat 30. XX wieku, jednak badania nad innowacyjnością są prowadzone od około 60 lat; w Polsce zainteresowanie tą problematyką zauważono w latach 90. XX wieku.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W niniejszym haśle wskazano na różne ujęcia pojęcia innowacyjności i stosowane miary, uwzględniono także uwarunkowania działalności innowacyjnej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Innowacyjność jest złożoną i wielowymiarową kategorią odnoszącą się do podmiotów gospodarczych oraz gospodarek, ewoluującą w zakresie podejścia do tej koncepcji i dostosowywaną do zmieniających się warunków rynkowych, dlatego też nadal podejmowane są próby doskonalenia miar uwzględniających zarówno potencjał innowacyjny, jak również osiągane rezultaty w tym obszarze. Wiedza dotycząca działalności innowacyjnej i innowacyjności podmiotów ma istotne znaczenie dla kształtowania polityki innowacyjnej.

Badanie przedsiębiorczości – metody, pomiar, podejścia badawcze

Paweł Kłobukowski, Beata Glinka — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: W haśle ‘badanie przedsiębiorczości’ zaprezentowano podstawowe kwestie związane z metodami badań przedsiębiorczości i podejściami do badań przedsiębiorczości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W tej części skupiono się na prezentacji uwarunkowań wyboru metod, a także głównych grup metod, które służą do zgłębiania problematyki przedsiębiorczości.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W kolejnym podrozdziale zaprezentowano podstawowe kwestie związane z badaniami jakościowymi, ilościowymi i mieszanymi, a także z technikami i narzędziami, które są dla nich właściwe. Tę część zamyka prezentacja wybranych etycznych wyzwań prowadzenia badań przedsiębiorczości.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Opis hasła kończy przedstawienie rekomendacji dla młodych badaczy.

Przedsiębiorczość społeczna – pojęcia, trendy i podejścia badawcze

Agnieszka Pacut — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Przedsiębiorczość społeczna polega na inicjowaniu, mobilizowaniu i upowszechnianiu zmian społecznych poprzez przedsiębiorczą aktywność jednostek i organizacji. Ten rodzaj przedsiębiorczości jest wykorzystywany do rozwiązania problemów społecznych, jak też ich antycypowania w ramach lub w relacjach sektorów non-profit, prywatnego i publicznego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przedsiębiorczość społeczna stanowi obszar badań naukowych, element praktyki społecznej oraz przedmiot zainteresowania decydentów od końca XX wieku.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Artykuł opisuje zawartość, zakres i historię badań nad przedsiębiorczością społeczną wykorzystując analizę desk research.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rozwój tego obszaru badań hamuje niejednoznaczność pojęciowa, brak spójnych ram teoretycznych i fragmentaryczność analiz.

Ekosystem przedsiębiorczości – otoczenie dla przedsiębiorczości

Maria Urbaniec — wto, 14 lut 2023 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Ekosystem przedsiębiorczości stanowi zespół powiązanych ze sobą przedsiębiorców, organizacji wspierających przedsiębiorczość, instytucji publicznych i procesów przedsiębiorczych, które prowadzą do produktywnej przedsiębiorczości.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zapożyczona z biologii metafora „ekosystemu” przedsiębiorczości jest coraz częściej wykorzystywana przez badaczy i praktyków do zrozumienia kontekstu przedsiębiorczości w poszczególnych wymiarach geograficznych (kraje, regiony, miasta). Ekosystem przedsiębiorczości stanowi część większego – regionalnego, krajowego, międzynarodowego czy wręcz globalnego ekosystemu.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Ekosystem przedsiębiorczości obejmuje elementy społeczne, polityczne, ekonomiczne i kulturowe, które stymulują rozwój przedsiębiorstw.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Podejście oparte na ekosystemie przedsiębiorczości stało się popularne ze względu na stopniowe przechodzenie od gospodarek menedżerskich do gospodarek przedsiębiorczych. Spojrzenie na kontekst przedsiębiorczości pozwala na lepsze zrozumienie gospodarki przedsiębiorczej z perspektywy systemowej. Stanowi również ważny obszar w ramach europejskiej polityki ukierunkowanej na rozwój przedsiębiorczości.

Nieposłuszeństwo obywatelskie

Tomasz Słupik — sob, 24 lip 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Kategoria nieposłuszeństwa obywatelskiego należy do pojęć niejednoznacznych. Odmienne tradycje intelektualne upatrują w nim bądź sprzeciw wobec legalnej władzy w celu jej obalenia, bądź też wymuszenie na niej decyzji oczekiwanych przez protestujących. Te dwa główne wątki stanowią podstawę moich rozważań.

ANALIZA HISTORYCZNA: Pojęcie nieposłuszeństwa obywatelskiego na przestrzeni historii było interpretowane w sposób niejednoznaczny, już w starożytności powstawały pierwsze koncepcje. Od wczesnego oświecenia zarówno teoretyczne ujęcie, jak i jego praktyczne zastosowanie zaowocowały licznymi modelami interpretacyjnymi.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Nieposłuszeństwo obywatelskie to kategoria, która w różnych rodzajach dyskursów: politycznym, prawnym, społecznym, poprzez nauki społeczne, jak też filozofię, jest ujmowana w trzech różnych aspektach: godnościowo-wolnościowym, przemocy jako iluzji, oraz rzetelności (fairness) rozumianej szeroko jako sprawiedliwość, uczciwość, przejrzystość, dostępność w sferze publicznej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Nieposłuszeństwo obywatelskie to sposób kontestacji legalnej władzy. Zakwestionowanie jej prawomocności może mieć dwa powody: formalny (ze względu na arbitralność działań władzy) lub materialny (ze względu na odrzucenie treści decyzji władzy).

Geopolityka a soft power

Tomasz Grzegorz Grosse — sob, 24 lip 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Relacja między soft power a geopolityką została pokazana na tle koncepcji soft power (Nye, 2004) jako władzy polegającej na zdolności państwa lub grupy państw do przyciągania ku sobie, swych wartości politycznych i swojej polityki innych państw dobrowolnie na to przystających, a także legitymizowania swej polityki poprzez nadanie jej uzasadnienia moralnego z uwzględnieniem wysuwanych wobec niej zastrzeżeń.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Różne teoretyczne ujęcia soft power są konfrontowane ze stosowaniem jej przez najważniejsze podmioty polityki międzynarodowej, zwłaszcza USA, UE z największymi państwami członkowskimi, oraz Chiny.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Artykuł przedstawia definicje i zastosowania koncepcji soft power, jak również relacje tego terminu względem geopolityki. W szczególności odpowiada na pytanie, w jakim stopniu działania typu soft mogą przyczynić się do skutecznego realizowania celów geopolitycznych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Autor dowodzi, że na początku XXI wieku soft power mocarstw zachodnich (USA, UE oraz jej największych państw członkowskich) znalazła się w odwrocie. Wynikało to z kryzysu zachodniego ładu geopolitycznego i liberalnych wartości, na których ten ład został oparty. Elementem tego kryzysu było również to, że instrumenty soft power były coraz częściej wymuszane na partnerach.

Geopolityka a globalizacja

Tomasz Grzegorz Grosse — sob, 24 lip 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Tekst ukazuje relacje między geopolityką a globalizacją rozumianą jako zintensyfikowanie procesów społecznych, politycznych i gospodarczych w skali globalnej. Przyjęto założenie, że globalizacja jest pochodną geopolityki, a jej rozwój w danym okresie historycznym zależy od stabilności ładu międzynarodowego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Autor odwołuje się do koncepcji wskazujących na trzy fazy globalizacji, które stanowiły: 1) odkrycia geograficzne pod koniec XV wieku, 2) wieki XVIII i XIX, 3) rozwój po II wojnie światowej. Przywołuje też trzy nurty myślenia teoretycznego o globalizacji: liberalny, realistyczny i marksistowski.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W pierwszej części tekstu przedstawiony został dyskurs na temat relacji globalizacji i geopolityki z perspektywy badaczy fenomenu globalizacji. Te same relacje zostały następnie pokazane w debacie ekspertów ds. geopolityki. W kolejnej części omówiono kryzys ładu międzynarodowego i globalizacji na początku XXI wieku oraz przedstawiono najważniejsze wyzwania geostrategiczne wynikające z tego kryzysu.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Tekst zamyka konkluzja, że obecnie amerykański system geopolityczny, jak i globalizacja znajdują się w fazie dekompozycji, co oznacza, że świat wkracza w okres chaosu, a zarazem poszukiwania nowego ładu.

Unia Europejska jako podmiot geopolityczny

Tomasz Grzegorz Grosse — sob, 24 lip 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Termin geopolityka został przedstawiony jako kombinacja ujęcia realistycznego i liberalnego. Podstawowe znaczenie dla wywodów ma geopolityka rozumiana w sposób klasyczny, jako rywalizacja mocarstw (europejskich i światowych) o władzę. Interesy geopolityczne odnoszone są przede wszystkim do racji stanu określonej wspólnoty politycznej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Kontekst dla rozważań stanowią ukazane w tekście tendencje europejskiej geopolityki po II wojnie światowej, zwłaszcza w wymiarze historii integracji europejskiej, w tym różnic w jej geopolitycznym postrzeganiu między Francją a Niemcami.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Unia Europejska jako podmiot geopolityczny jest analizowana w perspektywie wewnątrzunijnej i w relacjach zewnętrznych. Geopolityka wewnątrz UE rozgrywa się przede wszystkim między największymi państwami, co prowadzi z jednej strony do ich współpracy (na zasadzie koncertu mocarstw), a z drugiej do okresowych napięć między nimi. Wyjście Zjednoczonego Królestwa z UE może być interpretowane jako konsekwencja takiej rywalizacji, która nie mogła zostać rozwiązana w ramach procesów integracyjnych. W ujęciu zewnętrznym UE ma być platformą do multiplikowania interesów gospodarczych i politycznych państw członkowskich, przede wszystkim tych największych. W relacjach międzynarodowych UE była dotąd przede wszystkim zainteresowana promocją i obroną europejskich interesów gospodarczych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W zakresie geopolitycznym podstawowe znaczenie miała koncepcja wielobiegunowości oraz strategicznej autonomii. Nawet jeśli podmioty europejskie – w tym wiodące dla polityki unijnej państwa członkowskie – miały rosnące ambicje geopolityczne, to albo były one ściśle powiązane z interesami ekonomicznymi, albo UE nie była gotowa (lub nie miała wystarczających instrumentów) na ich bardziej stanowczą realizację. Europejska polityka zewnętrzna była więc skoncentrowana na prymacie gospodarki, co oznacza, że instrumenty tej polityki miały wspierać ten cel, a przynajmniej z nim nie kolidować.

Geopolityka a studia strategiczne

Jacek Reginia-Zacharski — sob, 24 lip 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Strategia jest pojmowana w kilku powiązanych ze sobą znaczeniach. W tekście ukazano relacje między geopolityką a różnymi typami strategii.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przez wiele stuleci strategia była zarezerwowana dla aktywności wojskowej państw i związana przede wszystkim z kulminacyjną fazą rywalizacji – wojną. Jej umiejscowienie zaczęło się zmieniać z przekształcaniem się wojny w starcie o charakterze totalnym (pojawienie się broni jądrowej). Wobec odrzucenia starcia zbrojnego jako niemieszczącego się w granicach racjonalnie akceptowalnego ryzyka, strategia coraz częściej poszukiwała przewagi w innych, niebezpośrednio łączonych z wojskowością domenach. Zjawisko to nasiliło się po przejęciu założeń strategii przez działania w obszarze gospodarki i zarządzania. Historia zatoczyła koło – strategia, wyposażona w nowe narzędzia wypracowane na gruncie ekonomii i zarządzania, powróciła do sfery polityki i wojska.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Studia strategiczne, pozostając obszarem bardzo złożonym, praktykowane są obecnie w znacznej części na uczelniach cywilnych. Strategie państwowe (narodowe) zawierają komponenty militarne, ale są one tylko ich częścią (nie najważniejszą). Studia te podlegają nieustannej ewolucji związanej z narastającą dynamiką zmiany w środowisku międzynarodowym (zwiększanie się jego złożoności i nieprzewidywalności). Kolejne paradygmaty obliczone są na uporządkowanie chaotyczności współczesnego świata oraz „przewidywania przyszłości” – zadanie to, wręcz niemożliwe do realizacji, jest stawiane przed strategami i samą strategią.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Autor zwraca uwagę na ograniczenia modeli strategicznych, które koncentrują się na zarządzaniu posiadanymi zasobami, podczas gdy dynamicznie zmieniający się świat sprawia, że strategia powinna się koncentrować zwłaszcza na „przyszłości”.

Ekologia

Antoni Skowroński, Marek Żmudziński — sob, 24 lip 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Ekologia w pierwotnym znaczeniu to nauka o strukturze i funkcjonowaniu przyrody na różnych poziomach jej organizacji. W znaczeniu kulturowym jest nowym paradygmatem rozwoju cywilizacyjnego, myślenia i działania. Ekologia zyskuje znaczenie w społecznej aktywności człowieka, począwszy od gospodarki przez politykę, działalność artystyczną, kulturę masową aż po systemy wartościowania i religię.

ANALIZA HISTORYCZNA: Geneza ekologii związana jest z nowymi zasadami myślenia naukowego wypracowanego w XVIII i XIX wieku. Za twórcę tego terminu powszechnie uznawany jest Ernst Haeckel, niemiecki biolog i filozof. W latach trzydziestych XX wieku ekologia uzyskała status dyscypliny akademickiej, z ukonstytuowanym statusem metodologicznym.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Artykuł podejmuje następujące problemy: ekologia jako ekonomika przyrody, z zadaniem adekwatnego opisu ekosystemu, ochrona środowiska społeczno-przyrodniczego oraz wpływ ekologii na rozwój cywilizacyjny.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Systemowe ujęcie problemu daje ekologia integralna, powiązana z katolicką nauką społeczną. Bierze ona pod uwagę człowieka (jego godność) w kontekście środowiska naturalnego, gospodarki i kultury. Rekomenduje holistyczne ujęcie środowiska społeczno-przyrodniczego oraz zmianę stereotypów kulturowych określanych jako „nawrócenie ekologiczne”.

Geopolityka a ekonomia i gospodarka

Piotr Koryś — sob, 24 lip 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Związki geopolityki i ekonomii występują w obszarze wykorzystywania ograniczonych zasobów. W ramach rywalizacji o te zasoby problematyka ekonomiczna spotyka się z problematyką podejmowaną w analizach geopolitycznych. W haśle przedstawiono sposób, w jaki kontekst rywalizacji o zasoby mający odniesienie do geopolityki pojawiał się w dyskursie ekonomicznym.

ANALIZA HISTORYCZNA: Gospodarka stała się kluczowym, zmieniającym reguły gry zasobem w rywalizacji między państwami, gdy pod koniec średniowiecza Europa weszła na ścieżkę szybkiego rozwoju. Historia rozwoju gospodarczego w epoce kapitalizmu została zarysowana z odniesieniami do problematyki geopolitycznej. Przedstawiono również historię rozwoju gospodarczego Polski w ostatnich stuleciach.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W gospodarce ocenianej przez pryzmat geopolityki kluczowymi aktorami są państwa. W tekście przedstawiono rolę państw w kontekście rywalizacji geoekonomicznej, w której od kilkuset lat potencjał rozwojowy jest głównym zasobem.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W ostatnich stuleciach geopolityka miała ogromny wpływ na rozwój gospodarczy Polski. Budowanie więzi politycznych i gospodarczych, zwłaszcza z Zachodem, przynosiło korzyści, a rozpad tych więzi (np. w okresie międzywojennym) skutkował utratą rynków zbytu i zdolności rozwojowych.

Geopolityczne wyzwania małych państw europejskich

Piotr Bajda — sob, 24 lip 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Małe państwa, które stanowią dziś większość podmiotów prawa międzynarodowego, charakteryzują się ograniczoną liczbą obywateli i niewielkim terytorium. Nie ma powszechnie przyjętej definicji tego terminu, ale w roboczych wersjach najczęściej do tej kategorii zalicza się kraje do 10 mln mieszkańców i o powierzchni nie przekraczającej 100 tys. km².

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Współczesna mapa świata składa się z ponad 190 uznanych aktorów, podczas gdy w połowie XIX wieku było tylko 60 małych państw. Potrojenie tej liczby jest efektem dekolonizacji, defederalizacji i regionalizacji.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Małe państwa, z kilkoma wyjątkami, są skazane na brak siły politycznej, militarnej, gospodarczej i często nawet wizerunkowej, najczęściej też występują w relacjach asymetrycznych z większymi potęgami.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Obserwuje się wzrastającą aktywność małych aktorów na arenie międzynarodowej, co przekłada się na zwiększenie ich roli jako jednego z regulatorów stosunków między państwami. Skuteczna polityka państw średnich i dużych będzie zależeć od umiejętności ułożenia się z małymi podmiotami – jest to szczególnie widoczne w Unii Europejskiej i w regionie środkowoeuropejskim.

Równość

Jacek Surzyn, Piotr Świercz — pią, 09 lip 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Przy próbie zdefiniowania „równości” w kontekście społeczno-politycznym koncentrujemy się z jednej strony na „poczuciu równości”, z drugiej zaś podążamy tropem Arystotelesowskiego rozróżnienia na równość numeryczną i proporcjonalną, wskazując na szczególną rolę tej drugiej.

ANALIZA HISTORYCZNA: Analiza historyczna w sposób zwięzły i syntetyczny ukazuje stosunek do idei równości od starożytności po czasy współczesne. Szczególny nacisk położony został na najważniejsze źródła nowożytnego i współczesnego rozumienia tejże idei.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przeprowadzono analizę różnych aspektów i sposobów rozumienia idei równości w kontekście społeczno-politycznym. Akcent kładziemy na równości wobec prawa, równości praw politycznych oraz równości społecznej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wskazujemy na najważniejsze wyzwania społeczno-ekonomiczne oraz polityczne związane z ideą równości, podkreślając między innymi konieczność uwzględnienia postulatu bardziej egalitarnego podziału dóbr oraz poszerzania zakresu podmiotowości politycznej jednostki.

Geopolityka a bezpieczeństwo międzynarodowe

Jacek Reginia-Zacharski — wto, 08 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Geopolityka w pierwszej połowie XX wieku sięgnęła szczytów popularności zarówno jako dyscyplina naukowa, jak i szkoła myślenia politycznego. Po II wojnie światowej stała się niemal „nauką zakazaną”, ale nadal była uprawiana w ramach stosunków międzynarodowych oraz nauki o bezpieczeństwie międzynarodowym (ich subdyscyplinie). Na tym gruncie rozwinęło się szereg koncepcji, które co do zasady wpisywały się w główne paradygmaty stosunków międzynarodowych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Koniec „zimnej wojny” otworzył nowy etap w refleksji geopolitycznej, która w zestawieniu z klasycznymi szkołami przeszła swoistą metamorfozę, uwzględniając często elementy konstruktywistyczne. Najpełniej znalazło to odzwierciedlenie w koncepcjach geopolityki krytycznej, niekiedy wręcz określanej jako amalgamat geopolityki i konstruktywizmu.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W tekście przedstawiono ewolucję miejsca zagadnienia bezpieczeństwa międzynarodowego w polityce, w tym próby stworzenia efektywnego systemu zbiorowego bezpieczeństwa, oraz omówiono zagadnienie bezpieczeństwa międzynarodowego jako kategorii naukowej – subdyscypliny badań nad stosunkami międzynarodowymi.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Bezpieczeństwo narodowe, rozwijające się jako kierunek badań, korzystało z narzędzi geopolitycznych, zaś „nowa” geopolityka skupia swą uwagę na zagadnieniach związanych z bezpieczeństwem międzynarodowym i badaniem jego subiektywnych oraz obiektywnych uwarunkowań.

Od geografii „radykalnej” do geopolityki „krytycznej”

Jakub Potulski — wto, 08 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Przedmiotem tekstu jest ukazanie narodzin i ewolucji geopolityki w dwóch jej formułach: klasycznej i krytycznej, a także koncepcji geografii radykalnej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Geopolityka zyskała szczególne znaczenie w czasie kształtowania się nowoczesnej geografii politycznej na przełomie XIX i XX wieku oraz podczas odradzania się zainteresowania geografią polityczną na przełomie XX i XXI wieku.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W tekście zaprezentowano proces ewolucji geopolityki, inaugurowanej przez autorów jej formuły klasycznej (K. Haushofer i inni), a następnie zmieniającej swe oblicze pod wpływem wydarzeń w polityce międzynarodowej (II wojna światowa). Przedstawiono kolejne stanowiska w sporze o geopolitykę, formułowane zarówno przez autorów nawiązujących do koncepcji klasycznych, jak i tych, którzy tworzyli swe ujęcia w polemice z nimi. Za szczególnie ważne uznano pojawienie się geografii radykalnej (Y. Lacoste), a następnie nurtu geopolityki krytycznej (m.in. G. Ó Tuathail).

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Geopolityka krytyczna uczyniła rozumienia rzeczywistości międzynarodowej pełniejszym i bardziej wyrafinowanym, oraz podkreśliła rolę wiedzy geograficznej w budowaniu strategii polityki zagranicznej i podejmowaniu działań przez decydentów politycznych.

Pojęcie geopolityki

Maciej Zakrzewski — wto, 08 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Pojęcie geopolityki nie ma jednoznacznie ustalonej, niebudzącej sporów treści. Widoczne są dwie główne tendencje w definiowaniu tego obszaru wiedzy. Jedna traktuje geopolitykę jako naukę o przestrzennych uwarunkowaniach procesów politycznych, druga zaś jako teorię polityczną umożliwiającą formułowanie i uzasadnienie politycznych celów państwa.

ANALIZA HISTORYCZNA: Wychodząc od czasów oświecenia pokazane zostały główne procesy intelektualne odbywające się na styku dziedziny geografii, historii i nauk politycznych, które złożyły się na kompletne teorie geopolityczne autorstwa F. Ratzela i R. Kjelléna, sformułowane na przełomie XIX i XX wieku i rozwijane w późniejszym czasie przez takich teoretyków, jak H.J. Mackinder czy K. Haushofer.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Kluczowe zagadnienie związane jest z napięciem pomiędzy komponentem politycznym i naukowym występującym w pojęciu geopolityki. Doświadczenie II wojny światowej spowodowało odejście od tradycyjnie rozumianej geopolityki, często rozwijano tę dziedzinę wiedzy w obszarze dziedzin pokrewnych, np. geografii politycznej czy geostrategii.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Prezentowane hasło określa historyczny rozwój pojęcia geopolityki i najważniejsze, do dziś nie rozstrzygnięte, problemy definicyjne. Zaznaczono jednak, że geopolityka jako dziedzina esencjalnie związana z pojęciem polityki jest nieodłącznym komponentem działań politycznych człowieka w przestrzeni historycznej.

Tradycje polskiej geopolityki

Jacek Kloczkowski — wto, 08 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Polska tradycja geopolityczna bywa analizowana w wielu różnych wymiarach: jako dziedzina nauki i analizy politycznej, jako zagadnienie podejmowane w dyskusjach publicystycznych oraz jako stanowisko ideologiczne.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Polskie rozważania o geopolityce były w dużej mierze warunkowane przez brak niepodległości w XIX i na początku XX wieku, jej odzyskanie w 1918 roku i ponowną utratę w 1939 roku, a następnie zniewolenie przez ZSRR.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przypisywanie geopolityki do poszczególnych kategorii jest często subiektywnym ich klasyfikowaniem, które niewiele wnosi do rozważań na jej temat. Ważniejsza jest analiza geopolityki pod kątem jakości merytorycznej i realizmu poszczególnych prac z jej szeroko pojętego zakresu.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Zapoznając się z polską tradycją geopolityczną, można znacznie zwiększyć wiedzę o polityce międzynarodowej, natomiast błędem jest dogmatyczne stosowanie dawnych wniosków do obecnych realiów.

Teorie klasycznej geopolityki

Maciej Zakrzewski — wto, 08 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Artykuł opisuje uznawane za klasyczne pierwsze teorie geopolityczne, które stworzyły klasyczny schemat myślenia geopolitycznego. Należy jednak odróżnić teorie klasyczne geopolityki od tzw. geopolityki krytycznej analizującej przestrzenne uwarunkowania procesów politycznych z jednoczesnym zanegowaniem politycznego wymiaru opracowywanych tez.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W tekście przedstawiono trzy kluczowe teorie: H.J. Mackindera, K. Haushofera i A.T. Mahana jako dojrzałe koncepcje geopolityczne, stanowiące kanon dorobku tej dziedziny do momentu wybuchu II wojny światowej. Powyższe opisy uzupełniono o przedstawienie założeń R. Kjelléna i F. Ratzela, jako wyjaśnienie genezy geopolityki i jej pewnych komponentów. Omówiono także teorie N. Spykmana, A. de Severskiego, G. Rennera i S. Cohena, ukazujące zakorzenione w doktrynach geopolitycznych teorii o charakterze geostrategicznym.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Prezentacja poszczególnych klasycznych teorii geopolitycznych, a w szczególności ich ewolucja, została przeprowadzona w kontekście uwarunkowań politycznych i historycznych. Dzięki temu ukazano najważniejszy element czyniący z teorii klasycznej geopolityki przedmiot kontrowersji, tj. związki teorii z celami politycznymi państw, zmierzającymi często ku uzasadnieniu ekspansji.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Ukazane napięcia wewnętrznie teorii geopolitycznych umożliwia ich skonfrontowane z ujęciami tzw. krytycznej geopolityki i obserwację momentów różnicujących, jak i kontynuacji.

Osoba i jednostka

Marek Rembierz — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Pojęcie osoba, powiązane z pojęciami jednostka i jednostkowość, ze względu na przypisywane osobie unikatowe walory, m.in. niezbywalną godność, uznaje się za pojęcie „wymykające się” definicjom, a traktuje się je na podobieństwo pojęć pierwotnych.

ANALIZA HISTORYCZNA: Historię pojęć osoba i jednostka należy rozpatrywać wychodząc od aktualnych wyzwań intelektualnych i praktycznych, ze względu na które uznaje się historię tych pojęć za ważny problem badawczy. W tym haśle pojęcia osoba i jednostka rozpatruje się ze szczególnym uwzględnieniem polskiej myśli etycznej i myśli o inspiracji chrześcijańskiej (skłaniają do tego racje merytoryczne, a nie wybory światopoglądowe).

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Jeśli pojęcie osoba „wymyka się” definicjom, a odwołuje się do indywidualnego doświadczenia wartości „bycia osobą”, to jego rozumienie pozostaje ustawiczną sytuacją problemową. Na gruncie etyki należy nieustannie powracać do jego rozpatrywania w powiązaniu z dynamicznie zmieniającym się doświadczeniem wartości, aby nie dopuścić do banalizacji rozumienia osoby i jednostki.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Refleksja systematyczna musi zarazem problematyzować pozorną pewność do sensu „zastygłych” pojęć. W analizie pojęć osoba i jednostka ujawnia się też ich wymiar praktyczny i pedagogiczny, nieustanne wezwanie do uczenia się „bycia osobą” na miarę osobowej godności (zwłaszcza, gdy personalistyczna paidea konfrontowana jest z formami kolektywizmu).

Technologia i geopolityka

Błażej Sajduk — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Tekst omawia zagadnienia teoretyczne związane z relacją łączącą technologię i geopolitykę.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W kluczowych koncepcjach geopolitycznych ewoluowało uwzględnianie technologii jako czynnika, który umożliwiał przełamywanie oddziaływania materialnych uwarunkowań, np. ukształtowania terenu.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Obok uwarunkowań geograficznych, technologia stanowi istotny element wyjaśnień geopolitycznych. Omówiono znaczenie konkretnych technologii oraz przedstawiono teoretyczne uwarunkowania interakcji determinizmu technologicznego i geograficznego.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Uwzględnienie czynnika technologicznego w rozumowaniu geopolitycznym ułatwia śledzenie zmiany w środowisku międzynarodowym. Jest to szczególnie widoczne w kontekście obserwowanego od połowy XX wieku rozwoju technologii teleinformatycznych.

Geopolityka a prawo międzynarodowe

Roman Kwiecień — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Geopolityka rozumiana zarówno jako doktryna polityczna głosząca tezę o istnieniu ważnych zależności między środowiskiem geograficznym a charakterem, tendencjami rozwojowymi państw i ich ekspansją polityczną, jak i jako podejście badawcze do stosunków międzynarodowych pozostaje w bliskich związkach z prawem międzynarodowym. Związki te wynikają z państwocentrycznego charakteru prawa międzynarodowego – tworzenie jego reguł, stosowania ich w codziennej praktyce i egzekwowania odpowiedzialności za ich naruszanie opiera się na woli i zgodzie państw, które w określonej przestrzeni terytorialnej zabezpieczają swoje interesy.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Praktyczne zastosowania geopolityki jako doktryny politycznej miały miejsce zanim pojawiła się ona w naukach o stosunkach międzynarodowych jako dojrzała, pretendująca do autonomii koncepcja badawcza. W tekście przywołano koncepcje autorów, którzy nadali koncepcjom geopolitycznym usystematyzowany kształt (Kjellén, Haushofer, Mackinder) czy wykorzystywali je w nauce prawa międzynarodowego (Schmitt), jak również doktryny Monroego, Stimsona i Breżniewa jako mające ich bezpośredni związek z podstawowymi zasadami prawa międzynarodowego.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Relacja między interesami indywidualnymi państw (realizowanymi w ramach strategii geopolitycznych) a ochroną interesów „wspólnoty międzynarodowej jako całości” (interesów wspólnotowych) dowodzi, że prawo międzynarodowe, nolens volens działające w świecie polityki, w wymiarach materialnoprawnym, proceduralnym i instytucjonalnym pozostaje takim, jakim chcą go uczynić państwa. W rezultacie to państwa pozostają odpowiedzialne za często zauważalny rozdźwięk między argumentami prawnymi a argumentem siły.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W kontekście związku między prawem międzynarodowym a geopolityką podkreślono rolę suwerennych podmiotów terytorialnych, mających największy wpływ na tworzenie, stosowanie i egzekwowanie zasad i reguł prawa międzynarodowego. Wola i wybory państw, które tworzą społeczność międzynarodową, decydują o tym, czy między ich interesami indywidualnymi a interesami „wspólnoty międzynarodowej jako całości” (interesami wspólnotowymi) istnieje symbioza czy antagonizm.

Geopolityka a demografia i zasoby populacyjne

Piotr Koryś — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Demografia jako nauka o populacji, jej strukturze i dynamice rozwoju nierozerwalnie jest związana z geopolityką. Kwestia zasobów populacyjnych była i jest istotnym składnikiem siły gospodarczej, politycznej i militarnej państw.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W gospodarkach przedprzemysłowych zasoby populacyjne były jednymi z najważniejszych, którymi dysponowały państwa. Wraz z postępem technicznym, narastaniem różnic w produktywności i zaawansowaniu technologicznym ich znaczenie spadało, ale nadal rozmiary populacji mają istotny wpływ na zróżnicowanie potencjału politycznego, militarnego i gospodarczego państw.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W definiowaniu zasobów populacyjnych należy uwzględnić kilka czynników: rozmiary populacji, jej spójność (kohezja), zasoby kapitału ludzkiego, wiek. Dla geopolityki kluczowym procesem demograficznym w najbliższych dziesięcioleciach będzie różna dynamika procesu starzenia się społeczeństw. Jej skutkiem będą obciążenia systemów zdrowotnego i opieki społecznej, szczególnie mocno odczuwalne dla mocarstw Zachodu.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Receptą na narastające wyzwania demograficzne staje się polityka demograficzna, zwłaszcza wspieranie dzietności, oraz polityka migracyjna, nakierowana na zwiększanie zasobów siły roboczej. Państwa efektywnie prowadzące te polityki będą miały większą szansę na sukces cywilizacyjny, a także na utrzymanie swojej geopolitycznej pozycji w najbliższych dekadach.

Zmiana paradygmatu w geopolityce religii

Piotr Mazurkiewicz — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Tekst odwołuje się do pojęcia terytorium, w kontekście zmiany przydawanego mu znaczenia.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Autor ukazuje historyczne przykłady zmian w geopolityce religii, związanych z aspektami politycznymi, migracji i zmian religijnych (w tym sekularyzacji).

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przedmiotem dalszych rozważań są zagadnienia zmiany paradygmatu w geopolityce katolickiej, związanego z odmienną perspektywą geopolityczną przyjmowaną przez papieży Jana Pawła II i Franciszka.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Autor rozważa kwestie geopolityki religii w przypadku Europy, w której istotną rolę odgrywają m.in. zagadnienia stosunku do islamu i jego miejsca w życiu publicznym.

Wolność

Jacek Surzyn — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Wolność jest brakiem przymusu i możliwością swobodnego wyboru.

ANALIZA HISTORYCZNA: Problem wolności pojawił się w starożytnej Grecji, gdzie został związany ze zdolnością do podejmowania decyzji przez rozum, który rozpoznając wszystkie możliwe opcje dokonuje wyboru najbardziej korzystnego z perspektywy uniwersalnego determinizmu. Wraz z chrześcijaństwem powstał uniwersalny woluntaryzm, który głosił, że akt stworzenia świata dokonany przez wszechmocnego, transcendentnego Boga jest aktem absolutnie wolnym, dlatego wola dominuje nad rozumem. W okresie nowożytnym wolność została określona jako naturalna właściwość, która przysługuje każdemu człowiekowi i jest niezbywalna. Współcześnie wolność rozumie się w aspekcie pozytywnym („do”) i negatywnym („od”).

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Wolność dotyczy istoty i natury człowieka. Wiąże się w ludzką podmiotowością i wyrażeniem jego pragnień i dążeń. Wolność jest niezbędnym czynnikiem realizacji szczęścia.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wolność stanowi niezbywalne prawo człowieka. Nie jest nabyta, ale wrodzona, zatem konstruuje ludzką podmiotowość. Wolność stanowi fundamentalny czynnik relacji społecznych, ściśle wiążąc się ze stanem równości i sprawiedliwością.

Geopolityka a nauki polityczne – kontrowersje

Błażej Sajduk — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Wokół relacji geopolityki z innymi naukami społecznymi narastały kolejne kontrowersje, od czasów jej powstania aż po dzień dzisiejszy.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Przedstawiono linie sporu dotyczące genezy geopolityki oraz sposobów jej uprawiania w ramach tzw. nurtu neoklasycznego geopolityki i geopolityki krytycznej. Zaprezentowano kontrowersje związane z ulokowaniem tej dziedziny wiedzy w obrębie paradygmatów istniejących w teorii stosunków międzynarodowych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Pierwsza oś kontrowersji to kwestionowanie rozumowania geopolitycznego i powstających koncepcji, z omówieniem genezy poglądów i celów, jakie im przyświecały. Druga oś dotyczy aspektu teoretycznego, a trzecia odrębności dociekań geopolitycznych od innych pokrewnych dziedzin wiedzy.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Tekst wskazuje na problemy związane z niewypracowaniem w ramach różnych nurtów geopolityki metod, technik, narzędzi badawczych i analitycznych, które mogą być rozwiązane m.in. przez zaadoptowanie metod badawczych z innych nauk społecznych.

Geopolityka a surowce

Krzysztof M. Księżopolski — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Geopolityka w kontekście tematyki tekstu jest rozumiana jako wykorzystywanie surowców do osiągania celów politycznych i ekonomicznych.

ANALIZA HISTORYCZNA: W ramach analizy zmian geopolitycznej roli surowców ukazane zostało rozmieszczenie surowców energetycznych i metali ziem rzadkich na świecie.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przedstawiono przykłady stosowania przez państwa surowców jako narzędzi oddziaływania, wskazując na teoretyczne uwarunkowania efektywności takiej polityki. Powiązano kwestie surowców energetycznych oraz surowców metali ziem rzadkich z procesami transformacji energetycznej i przeciwdziałania zmianom klimatu. Wskazano na polityczne i ekonomiczne efekty stosowania surowców jako narzędzi wpływu.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Zmiany klimatyczne, wymuszające konieczność rozwoju OZE, sprawiają, że punkt ciężkości geopolitycznego zainteresowania przenosi się z surowców energetycznych na metale ziem rzadkich.

Geopolityka a global governance

Jacek Reginia-Zacharski — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: W ostatniej dekadzie XX wieku, na fali koncepcji postulujących konieczność zmiany podejścia do stosunków międzynarodowych, pojawiło się ujęcie określane jako zarządzanie globalne (global governance).

ANALIZA HISTORYCZNA: Środowiskiem wspierającym koncepcję global governance była Organizacja Narodów Zjednoczonych, a pierwsze ujęcia definicyjne i klasyfikujące pojawiły się w instytucjach i inicjatywach do niej zbliżonych. W odniesieniu do paradygmatu zarządzanie globalne plasuje się w nurcie globalistycznym, ale są też wyraźne wpływy i inspiracje ujęć liberalnych i neoliberalnych (np. teoria złożonych współzależności czy koncepcja reżimów międzynarodowych). Widoczne są również wpływy koncepcji społeczeństwa globalnego i ujęć normatywnych powiązanych z paradygmatem konstruktywistycznym (społeczna teoria stosunków międzynarodowych Alexandra Wendta). W latach 50. XX wieku Morton A. Kaplan sformułował model uniwersalistyczny na gruncie behawioralnej analizy systemowej.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W opinii wielu badaczy zarządzanie globalne nie wykształciło jednolitej i autonomicznej metodologii. Zdaniem zaciekłych krytyków, pozostało ono zbiorem mało spójnych opinii i poglądów na procesy obecne we współczesnym świecie. Global governance, mające być alternatywą dla państwocentrycznych ujęć geopolitycznych, wprowadza do dyskursu wiele elementów istotnych z perspektywy dynamiki współczesnych stosunków międzynarodowych, np. postulat szerszego uwzględnienia procesów realizujących się na poziomach poza- i ponadpaństwowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W ujęciu optymistycznym można przyjąć, że refleksje geopolityczne i stanowiska związane z zarządzaniem globalnym wzajemnie się uzupełniają. Mimo istniejących różnic wyjściowych pewne obszary korespondowania wydają się możliwe do znalezienia, jak refleksja nad władzą, suwerennością, źródłami potęgi itd. we współczesnym świecie.

Odpowiedzialność moralna

Mariusz Wojewoda — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Zdefiniowanie pojęcia „odpowiedzialność” przysparza wielu trudności. Może być ona rozumiana jako wartość moralna lub jako zasada prawna, bez utożsamiania tych dwóch aspektów. Zagadnienia odpowiedzialności jest aktualne w odniesieniu do współczesnych problemów cywilizacyjnych.

ANALIZA HISTORYCZNA: Omówiono historyczny i kulturowy moment, w jakim odpowiedzialność moralna stała się jednym z głównych pojęć etycznych. Wskazano, że odrzucenie lub niepodjęcie odpowiedzialności wywołuje szkodliwe następstwa społeczne.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W kontekście problemowym omówiono kwestię odpowiedzialności w ujęciu aksjologicznym, prawnym i moralnym. Różne aspekty rozumienia tego zagadnienia zostały przedstawione na podstawie koncepcji polskich i niemieckich przedstawicieli etyki odpowiedzialności.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wskazano na powiązania filozoficznej refleksji nad odpowiedzialnością z Katolicką Nauką Społeczną, szczególnie z nauczaniem Benedykta XVI i Franciszka I. W nauczaniu papieskim rozwijane są współczesne filozoficzne koncepcje odpowiedzialności, m.in.: 1) kwestia źródeł odpowiedzialności moralnej, 2) różnica między odpowiedzialnością prawną i moralną, 3) zagadnienie historycznego i cywilizacyjnego wyzwania wpływającego na zmianę i sposób rozumienia odpowiedzialności. Rozszerzeniem filozoficznej koncepcji odpowiedzialności jest formuła logiki daru papieża Benedyka XVI oraz ekologii integralnej Franciszka I.

Geopolityka a religia

Piotr Mazurkiewicz — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Tekst odwołuje się do zróżnicowanych definicji geopolityki i rozróżnień na geopolitykę religii, geopolitykę religijną i geopolitykę religii (w liczbie mnogiej).

ANALIZA HISTORYCZNA: Kontekstem dla ujmowanych w tekście kwestii są dyskusje na temat tego, czym w ogóle jest religia, co wiąże się z trudnościami definicyjnymi, rzutującymi także na rozpatrywanie związków geopolityki z religią.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przedmiotem rozważań są wielorakie związki religii z przestrzenią, w tym odniesienia do dyskusji o tezach o deterytorializacji religii, oraz relacje religii z polityką, w tym kwestia polityzacji i instrumentalizacji religii.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rozważania wiodą do zagadnienia zmiany paradygmatu w geopolityce katolickiej, związanego z odmienną perspektywą geopolityczną przyjmowaną przez papieży Jana Pawła II i Franciszka.

Geopolityka jako zjawisko medialne w Polsce

Dominik Héjj — nie, 06 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Różnorodność nurtów geopolityki i związanych z nią kontrowersji czynią z niej istotne zjawisko medialne.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W polskim dyskursie medialnym zainteresowanie geopolityką wzrosło po ukazaniu się książki Jacka Bartosiaka Rzeczpospolita między lądem a morzem. O wojnie i pokoju (2018). Towarzysząca temu wydarzeniu promocja sprawiła, że o geopolityce dowiedziała się znaczna część społeczeństwa. Debata medialna wokół geopolityki, jej składowych i znaczenia dla Rzeczypospolitej przybrała gwałtowny przebieg. Zwolennicy i przeciwnicy tego zjawiska polemizowali w kolejnych tekstach przybierających niekiedy formę listów otwartych, podnoszących argumenty „za” lub „przeciw” geopolityce.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Medializacja geopolityki niesie ze sobą szereg konsekwencji. Do najważniejszych należy możliwość swobodnej wypowiedzi różnych autorów z jednej strony, z drugiej zaś konieczność dostosowania takiej publicznej debaty do standardów rynku medialnego w Internecie. W tekstach traktujących o geopolityce można dostrzec trzy dominujące wątki: 1) sposób postrzegania geopolityki (w kategorii nauki, quasi-nauki, czy ideologii); 2) fenomen atrakcyjności geopolityki; 3) złudność kreowanej przez nią wizji świata.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Autor zwraca uwagę na negatywne strony sporów zwolenników i przeciwników geopolityki, wskazując zarazem na dobre ich strony – dywersyfikację analiz, która może służyć decydentom w projektowaniu polityki państwa.

Polityki publiczne inspirowane religijnie

Piotr Musiewicz — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: W artykule przyjęto szeroką definicję polityk publicznych inspirowanych religijnie – definiowane są mianowicie jako rozstrzygnięcia polityczno-prawne (artykuły konstytucji, ustawy, wyroki sądów), u źródeł powstania których leży idea religijna.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Postawiona hipoteza brzmi: polityki publiczne inspirowane religijnie są zjawiskiem istniejącym we współczesnym świecie, mimo zasady rozdziału Kościoła od państwa w państwach świata zachodniego. Nakreślone zostały przykłady takich polityk.

Refleksja systematyczna z wnioskami i rekomendacjami: Analiza, po sformułowaniu pewnych zastrzeżeń związanych z próbą ujęcia nowatorskiego tematu, prowadzi do potwierdzenia istnienia zjawiska i do propozycji wyjaśnienia jego charakteru i przyczyn (oraz pewnych warunków) jego istnienia. Niektóre z nich mają charakter naturalny (dotyczą samej religii), niektóre społeczny, polityczny, bądź ekonomiczny.

Przemoc – perspektywa podmiotowa i instytucjonalna

Mariusz Wojewoda — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Adekwatne zdefiniowanie pojęcia „przemocy” jest problematyczne z uwagi na złożony charakter odczytywania intencji sprawcy przemocy. Odmienne sposoby podejścia do przemocy są zależne od metodologicznego i przedmiotowego nastawienia badacza.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Historyczny kontekst problematyki przemocy został przedstawiony na podstawie koncepcji sofistów oraz nowożytnej filozofii polityki, której podwaliny stworzyli Thomas Hobbes i Jean-Jacques Rousseau. Obie koncepcje różnią się od siebie, jednak w odniesieniu do zagadnienia przemocy instytucjonalnej są zgodne w tym, że przemoc stosowana przez suwerena stanowi ważny aspekt wymuszania obowiązku przestrzegania porządku prawnego w państwie.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przemoc nie jest typowym zagadnieniem etycznym. W kontekście problemowym zanalizowano wypowiedzi dotyczące przyczyn przemocy oraz omówiono charakterystykę zjawiska przemocy dokonaną przez psychologów, socjologów, przedstawicieli nauk kognitywnych. Kwestia działania przemocowego została przedstawiona jako coś, co wynika z dysfunkcji podmiotowych i społeczno-instytucjonalnych. W analizie korzystano z teorii aksjologicznych (Max Scheler), filozofii polityki (Hannah Arendt), teorii opartych na badaniach kognitywnych przyczyn złego postępowania (Simon Baron-Cohen) oraz wypowiedzi psychologów społecznych i socjologów zajmujących się problematyką przemocy (Irena Pospiszyl, Agnieszka Widera-Wysoczyńska, Jacek Pyżalski).

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Filozoficzne nastawienie do problemu polega na pytaniu o istotę badanego zagadnienia. W analizowanym kontekście przemoc jest rozumiana jako jeden z kluczowych aspektów zła moralnego. W życiu społecznym często spotykamy się z różnymi postaciami agresji i przemocy (fizycznej i psychicznej). Ostatnio obserwujemy nasilenie zjawisk opartych na przemocy słownej i obrazowej w przestrzeni medialnej. W końcowej części opracowania wskazano publikacje poszerzające zakres omawianej problematyki (poza pozycjami umieszczonymi w bibliografii).

Dobro

Sebastian Śpiewak — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Dobro – to, co stanowi przedmiot pozytywnej oceny, wyboru lub pożądania.

ANALIZA HISTORYCZNA: Historia tego pojęcia obejmuje rozwój kompleksowych teorii dobra w starożytności i średniowieczu, zawierających uzasadnienie metafizyczne i teologiczne oraz ograniczenie refleksji na temat dobra do podmiotowości w czasach nowożytnych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Współczesna dyskusja wokół dobra wyznaczona została przez metaetyczne stanowiska dotyczące sensu orzeczników wartościujących i odwołujących się do ustaleń historycznych, przede wszystkim Davida Hume’a.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Sens pytania o dobro wyznaczony jest przez jego złożoną naturę, należy więc uwzględnić nie tylko ścisłość analiz języka, ale również związek dobra z naturą ludzką i życiem społecznym.

Lokalne polityki publiczne

Kinga Wojtas — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: W politykach publicznych dominuje paradygmat państwowocentryczny, a badanie lokalnej polityki publicznej rozumianej jako polityka kształtowana przez władze publiczne odpowiedzialne za ograniczony obszar wyłoniło się relatywnie późno.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem rozdziału jest omówienie najważniejszych wątków badań nad lokalnymi politykami publicznymi jako tworzącej się subdyscypliny analizy polityk publicznych. Rozdział wychodzi od założenia, że warunkiem istnienia lokalnej polityki publicznej jest zaistnienie przestrzeni, w której organy władzy publicznej poniżej poziomu ogólnokrajowego mają realną władzę dokonywania wyborów politycznych. Im bardziej kraj jest zdecentralizowany, tym większa jest ta przestrzeń. Stąd też badanie relacji między centrum i władzami poniżej poziomu centralnego to istotny wątek w studiach nad lokalnymi politykami publicznymi. Drugi wątek to proces tworzenia lokalnych polityk, wreszcie trzeci to ich treść. Poszukując odpowiedzi na pytanie, co określa te wymiary lokalnych polityk, badacze odwołują się do trzech klasycznych wyjaśnień wywodzących się z podejścia pluralistycznego, instytucjonalnego i akcentującego rolę interesów ekonomicznych. Specyficzne dla studiów nad lokalnymi politykami jest natomiast wyjaśnienie odwołujące się do przestrzeni jako czynnika wyjaśniającego procesy polityczne. Druga część rozdziału została poświęcona lokalnym politykom publicznym w Polsce.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Mimo relatywnie dużej przestrzeni dla lokalnych polityk publicznych, polski model niekonsekwentnej decentralizacji traktuje samorządy terytorialne jako lokalnych realizatorów centralnych polityk publicznych, co najlepiej widać na przykładzie polityki oświatowej.

Stosunki międzynarodowe

Anna Skolimowska — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: W artykule zostanie omówiona problematyka stosunków międzynarodowych zarówno jako rzeczywistości, w ramach której dochodzi do interakcji pomiędzy podmiotami państwowymi i niepaństwowymi, jak również jako dyscypliny naukowej zajmującej się badaniem owej rzeczywistości.

ANALIZA HISTORYCZNA: Pod koniec XVII wieku pojawiły się pierwsze badania procesów zachodzących między poszczególnymi państwami/krajami. W tej części zostanie podjęta zostanie analiza historyczna rzeczywistości oraz rozwoju nauk o stosunkach międzynarodowych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Analiza specyfiki teorii stosunków międzynarodowych będzie zawierać odniesienia do Katolickiej Nauki Społecznej i jej twierdzeń odnośnie do istoty relacji międzynarodowych. Pozwoli to na ukazanie formalno-instytucjonalnej strony rzeczywistości międzynarodowej oraz na podkreślenie znaczenia czynników normatywnych, na jakie wskazuje Kościół katolicki, apelując o pokój, sprawiedliwość, równość oraz szacunek między narodami. W naukowej refleksji o rzeczywistości międzynarodowej czynniki te stają się coraz bardziej istotnym punktem odniesienia w relacjach między uczestnikami stosunków międzynarodowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Refleksja nad specyfiką norm i wartości w stosunkach międzynarodowych zawiera wnioski i rekomendacje odnoszące się do poruszanej problematyki.

Globalizacja i europeizacja polityk publicznych

Tomasz Grzegorz Grosse — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Według standardowej opinii globalizacja rozumiana jako zachodząca w wymiarze międzynarodowym integracja rynków dóbr, usług i kapitału (globalizacja gospodarcza) i jako przemieszczanie kompetencji politycznych i odpowiedzialności z poziomu narodowego i/lub regionalnego na poziom globalny (globalizacja polityki) ogranicza państwo w sferze prowadzenia polityk publicznych. Tego typu efekty globalizacji nie są jednak obserwowane powszechnie, a wiele krajów zachowało szeroką autonomię w polityce fiskalnej oraz utrzymywało bardzo rozbudowane systemy zabezpieczeń socjalnych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem rozdziału jest analiza wpływu procesów globalizacji i europeizacji na polityki publiczne. Zasadniczy problem polega na tym, że globalizacja stawia przed państwami wyzwania rosnącej współzależności i rywalizacji ekonomicznej. Nie prowadzi jednak do ujednolicenia rozwiązań w zakresie instytucji, czy polityk publicznych i od państw zależy strategia radzenia sobie z globalizacją. Rozdział skupia się na europeizacji jako najbardziej wyraźnym przykładzie tendencji globalizacyjnych i analizuje kolejno zjawiska składające się na nie: wzmacnianie jednych państw i osłabianie innych; rywalizację między państwami o regulacje na rynku wewnętrznym; zróżnicowanie stopnia europeizacji w różnych sferach; kształtowanie się nowych narracji legitymizacyjnych wspierających europeizację.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rozdział na przykładzie Polski konkluduje, że wykształciły się trzy strategie radzenia sobie z europeizacją: przyjmowania wszelkich jej form bez większej refleksji, gdyż pozwalają na niwelowanie słabości polskiego państwa i inicjowanie modernizacji; podkreślania niedostosowania regulacji europejskich do uwarunkowań krajowych i prób bardziej efektywnego oddziaływania na proces polityczny w UE; eurosceptycyzmu postulującego wyłączenie się z udziału w kolejnych politykach europejskich.

Katolicka etyka polityczna

Rocco D'Ambrosio — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Podstawowa definicja etyki politycznej wskazuja na nią jako na naukę o ludzkim zachowaniu w ramach relacji wytworzonych w kontekście wspólnoty politycznej.

ANALIZA HISTORYCZNA: Podstawą klasycznie rozumianej etyki politycznej jest rozumienie człowieka jako „zwierzęcia politycznego” lub „zwierzęcia społecznego”. Z kolei u podstaw nowożytnego rozdziału polityki i etyki leży rozumienie człowieka jako jednostki egoistycznej, kierującej się wyłącznie korzyścią własną.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Ujęcie problemowe koncentruje się na ukazaniu antropologicznych fundamentów katolickiej etyki politycznej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W refleksji systematycznej wskazuję na główne postulaty katolickiej etyki politycznej, ze szczególnym uwzględnieniem nauki soborowej i posoborowej.

Przywództwo

Przemysław Żukiewicz — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: W tekście przedstawiono trzy podstawowe definicje przywództwa odzwierciedlające debatę teoretyczną pomiędzy przedstawicielami paradygmatów: atrybutywnego, sytuacyjno-relacyjnego oraz procesualnego.

ANALIZA HISTORYCZNA: Wskazano – w ujęciu historycznym – na źródła rozbieżności w traktowaniu fenomenu przywództwa.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Dokonano systematyki wymiarów i funkcji przywództwa, zaprezentowano także podstawową typologię procesu. W części krytycznej zwrócono uwagę na konieczność odejścia od traktowania lidera jako jedynego podmiotu procesów przywództwa oraz uwzględnienia w analizach zwolenników udzielających poparcia.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wskazano na dysfunkcje przywództwa w ustrojach totalitarnych oraz na przejawy kryzysu komunikacji w procesach przywództwa w ustrojach demokratycznych.

Migracja

Marek Rembierz — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Słowo migracja pochodzi od łacińskiego migratio (przemieszczanie się, przesiedlenie). W języku potocznym i w dyskursie publicznym o sprawach migracji mówi się obecnie mając na uwadze przede wszystkim uchodźców ze stref dotkniętych wojną lub terrorem, deportowanych, repatriantów. Wyróżnia się różne typy migracji; m.in.: emigrację, opuszczanie danego terytorium (wewnątrz państwa lub przekroczenie jego granic); imigrację, przybycie na nowe terytorium. Kategoria migracji ma także potencjał aksjologiczny i etyczny, m.in. odniesienia do tzw. fundamentalnych i uniwersalnych wartości: wolności i godności.

ANALIZA HISTORYCZNA: Dzieje procesów migracji ukazują, że są one wielowymiarowe i wciąż się toczą, a rozpatrywanie ich historii z punktu widzenia etyki wymaga uwzględniania tego, co dokonuje się obecnie, co staje się najbliższą nam historią i na co można mieć wpływ.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Procesy migracji, zwłaszcza wymuszone i masowe migracje uchodźców, deportowanych, repatriantów, z punktu widzenia etyki odczytuje się jako apel o czynną solidarność z cierpiącymi niedostatek („wszyscy jesteśmy migrantami”). Równocześnie migracje mogą być zarzewiem kolejnych, poważnych konfliktów.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Systematyzację i wnioski (także praktyczne) warto oprzeć na refleksji papieża Franciszka nad migracją jako jednym z głównych obecnie wyzwań etycznych, wywołującym wiele napięć i trudności, także dlatego, że – z punktu widzenia etyki – postrzega się migrację niewłaściwie.

Prawa człowieka jako prawa podmiotowe

Aleksander Stępkowski — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA: Prawa człowieka (prawa podmiotowe) to centralne pojęcie nowoczesnej etyki, polityki i prawa. Stanowią jurydyczny sposób opisywania warunków uznanych za niezbędne człowiekowi do życia i rozwoju. Opisuje się je w oparciu o kategorię wolności (teoria woli) albo interesów (teoria interesu) jednostki, które winny być chronione prawem. Pierwotnie były one kategorią etyczną (teoria praw naturalnych), która zdeterminowała kształt postulatów politycznych i regulacji prawnych. Stąd inaczej rozpatruje się prawa na płaszczyźnie etycznej, politycznej lub prawnej (na tej ostatniej występuje dalsze zróżnicowanie).

ANALIZA HISTORYCZNA: Dojrzałej konceptualizacji prawa podmiotowego dokonał Thomas Hobbes, odróżniając je od prawa przedmiotowego (normy). Po nowoczesnych przemianach politycznych teorie prawnonaturalne ustąpiły podejściu pozytywistycznemu. Po II wojnie światowej prawa odżyły jako kategoria etyczna i polityczna, inspirując rozwój sądownictwa konstytucyjnego i międzynarodowych systemów ochrony praw człowieka.

PROBLEMOWE UJĘCIE: Podkreśla się ochronną funkcję praw podmiotowych, ale najczęściej służą one rekonstrukcji zastanych struktur społecznych. Idea praw człowieka jest chętnie wykorzystywana przez radykalne ruchy społeczno-polityczne. Mimo początkowych kontrowersji oraz braku wyraźnych podstaw w Ewangelii, w drugiej połowie XX wieku prawa człowieka stały się istotnym elementem nauczania społecznego Kościoła, wraz z antropologią personalistyczną.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Niezależnie od różnorodności ujęć, prawa podmiotowe stanowią instytucjonalizację indywidualistycznej antropologii. Inspirują długofalowy proces polityczny i prawny, służący autonomizacji jednostek i osłabieniu struktur społecznych. Prawa nie muszą przysługiwać ludziom – historycznie przyznano je jednostkom organizacyjnym (osobom prawnym), zaś współcześnie dąży się do przyznania ich zwierzętom.

Sprawiedliwość

Jacek Surzyn — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Termin sprawiedliwość pojawił się już w starożytności. Klasyczna definicja, sformułowana w prawie rzymskim, wskazuje na sprawiedliwość jako na słuszną zapłatę.

ANALIZA HISTORYCZNA: W filozofii greckiej sprawiedliwość wiązano z kategorią dobra. W myśli Platona sprawiedliwość jest harmonią, uporządkowaniem, przeciwieństwem chaosu. Z kolei w myśli Arystotelesa sprawiedliwość została związana z kategorią dystrybucji dóbr.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W czasach współczesnych sprawiedliwość łączy się głównie z rozwojem nurtu liberalnego. Klasyczną koncepcję sprawiedliwości sformułował John Rawls, określając ją jako bezstronność. Rawls wprowadza dwie zasady sprawiedliwości: pierwsza dotyczy wolności i praw obywatelskich, druga zaś – prawa do równości szans wszystkich jednostek. Koncepcję Rawlsa skrytykował Robert Nozick, odrzucając powiązanie sprawiedliwości z odgórną dystrybucją dóbr. Jego zdaniem, kluczem do problemu sprawiedliwości jest minimalizacja roli państwa i umożliwienie wolnej działalności jednostek.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Najistotniejszym wątkiem dotyczącym sprawiedliwości jest powiązanie jej z systemem prawnym i z zasadą równości.

Uczenie się, kopiowanie, transfer w politykach publicznych

Artur Wołek — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Transfer polityki to podejście skupiające się na badaniu przejmowania rozwiązań problemów publicznych z innych kontekstów geograficznych i czasowych. Odpowiada ono na potrzebę lepszego zrozumienia procesu tworzenia polityki.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Artykuł przedstawia historyczny kontekst pojawienia się systematycznej refleksji nad zapożyczeniami w politykach publicznych, pojęciowe zróżnicowanie w ramach omawianego podejścia, by następnie przedstawić sposoby transferu oraz czynniki wpływające na jego intensywność i skuteczność. Kolejna część artykułu poświęcona jest europeizacji, jako procesowi „hurtowego” transferu w ramach UE.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Badania praktyki działania instytucji zbudowanych w wyniku transferu pokazują, że główny nurt badań europeizacji przeoczył, iż formalne przyjęcie reguł europejskich może ukrywać ich masowe niepowodzenie na podstawowym poziomie działania polityk. Użyteczność analizowanego podejścia potwierdza się w refleksji nad kryzysem demokracji i rozwojem ruchów populistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej, które to zjawiska mogą być rozumiane jako skutek i/lub reakcja na nieskuteczny transfer instytucji z Europy zachodniej.

Decyzje polityczne

Sławomir Sowiński — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Decydowanie polityczne to proces intencjonalnego wyboru (lub zaniechania) działania politycznego.

ANALIZA HISTORYCZNA: Problem podejmowania decyzji tkwi głęboko w refleksji o polityce, od pytań Platona czy Arystotelesa, przez namysł Niccolò Machiavellego, po rozważania Maxa Webera, Roberta Dahla, Petera Bachracha i Mortona S. Baratza.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Na gruncie etyki personalistycznej proces podejmowania decyzji politycznych można rozpatrywać w perspektywie cnót: roztropności, sprawiedliwości umiaru i męstwa. Miarą odpowiedzialności moralnej jest gotowość brania na siebie ciężaru rozstrzygnięć najtrudniejszych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Odpowiedzialność przywódcy w procesie decydowania dotyczy organizacji procesu decyzyjnego, dbałości o wymiar strategiczny, brania ciężaru decyzji personalnych i reagowania w sytuacjach kryzysowych. W procesie wyborczym przejawem odpowiedzalności jest wierność przekonaniom i refleksja nad skutecznością własnego wyboru. Miarą odpowiedzialności polityków jest unikanie wyborczego klientelizmu i politycznej wiarołomności.

Wspólnota polityczna

Tomasz Homa — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Pojęcie wspólnota polityczna jest wieloznaczne. Wychodząc od greckiego źródłosłowu tego, co polityczne, rozumiem przez nie wspólnotę państwową. Takie też rozumienie czynię horyzontem znaczeniowym moich przemyśleń.

ANALIZA HISTORYCZNA: odsłania różnorodność interpretacji skupionych na naturze tego politycznego ciała, jego wspólnotowości, korporacyjności czy stowarzyszeniowości, ukazując wielość podejść, inspiracji, kontynuacji i polemik, które mimo różnic tworzą swoistą sieć powiązań i/lub odniesień między sobą.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: przenosi punkt ciężkości z zagadnienia natury tego ciała na zagadnienie jego polityczności.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: podnosi szereg kwestii wymagających namysłu, jak: spór o postać politycznej zrzeszeniowości; zagadnienie spoiwa takich ciał; kwestia istoty polityczności i etyczności w odniesieniu do tego, co polityczne oraz polityczności w odniesieniu do tego, co etyczne; problem współczesnych koncepcji obywatelskości.

Polityka oparta na dowodach

Marcin K. Zwierżdżyński — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka oparta na dowodach to podejście do tworzenia polityki, które zakłada, że najlepsze rozwiązania polityczne można stworzyć dzięki integracji przeszłych doświadczeń, systematycznie ucząc się i badając. Istotnym celem jest tu ciągłe upewnianie się, że w procesie tworzenia polityk publicznych łączy się cztery perspektywy: doświadczenia adresatów i interesariuszy, głos ekspertów, opinię i system wartości decydentów oraz dowody z badań.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem rozdziału jest analiza nurtu polityki opartej na dowodach pod kątem jej istoty i genezy, argumentacji i legitymizacji, zastosowania, kontrowersji i krytyki oraz wyzwań i rekomendacji. Problem i metody badawcze opierają się na krytycznej analizie literatury przedmiotu z zakresu polityki opartej na dowodach, dotyczącej zarówno wymiaru globalnego, jak i lokalnego. Problem badawczy dotyczy założeń i zastosowań paradygmatu polityki opartej na dowodach. Wywód kolejno odpowiada na pytania o istotę polityki opartej na dowodach i określenie jej źródeł, dokonuje przeglądu argumentów na rzecz stosowania polityki opartej na dowodach i przykładów jej wdrożenia, by zakończyć omówieniem głosów krytycznych i wyzwań oraz sformułowaniem rekomendacji.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Przedstawiona analiza konstatuje, że warunkiem powodzenia polityki opartej na dowodach jest przekonanie decydentów politycznych o wartości wiedzy, ich umiejętność odróżniania wiedzy bardziej od mniej wartościowej i traktowanie wiedzy jako zasobu, którym należy zarządzać racjonalnie i odpowiedzialnie. Rekomendacje koncentrują się na czterech wymiarach polityki opartej na dowodach: kadrowym, komunikacyjnym, metodologicznym i instytucjonalnym.

Prawo i moralność

Jadwiga Potrzeszcz — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Przy definiowaniu relacji prawa i moralności należy uwzględnić fakt, że każde z pojęć składowych jest wieloznaczne. Ustalenie rodzaju tej zależności będzie zależało od tego, w jakim konkretnym znaczeniu prawo oraz moralność zostaną określone w ich wzajemnej relacji.

ANALIZA HISTORYCZNA: W pewnym uproszczeniu można stwierdzić, że zwolennicy pozytywizmu prawniczego głoszą tezę o rozdziale prawa i moralności. Z kolei niepozytywiści propagują tezę o konieczności związku prawa i moralności.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Z perspektywy teorii zbiorów, zawartość treściowa norm prawnych i norm moralnych w pełni opisuje możliwe relacje między dwoma zbiorami. Zależności treściowe między prawem a moralnością ujmowane są również w odniesieniu do zakresu podmiotowej i przedmiotowej regulacji tych norm oraz ich kwalifikacji.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Na styku prawa i moralności powstaje wiele kwestii spornych. Fundamentalną wagę ma sprawa określenia istoty moralności w kontekście sporu zwolenników relatywizmu oraz uniwersalizmu wartości. Charakter podstawowy mają pytania o ludzką naturę oraz o status antynomii dobra i zła. Dotychczas nie udzielono na nie jednoznacznej odpowiedzi.

Sieci tworzenia polityki publicznej a współzarządzanie publiczne

Marcin Kędzierski — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Pojęcie sieci politycznej w obszarze nauk o polityce publicznej jest niejednoznaczne i obejmuje zbiór różnych podejść teoretycznych koncentrujących się na zależnościach pomiędzy rządem a innymi podmiotami publicznymi i niepublicznymi. Najbliższe koncepcji współzarządzania publicznego (governance – sterowanie sieciami niehierarchicznych współzależności występujących między aktorami publicznymi i niepublicznymi, co służy koordynacji działań zbiorowych i rozwiązywaniu problemów kolektywnych) jest definiowanie sieci jako odrębnej, autonomicznej, najczęściej niezhierarchizowanej i niekoniecznie sformalizowanej struktury w systemie politycznym, której podstawową cechą jest wyróżniający się sposób (samo)organizacji i wewnętrznej komunikacji najbliższe koncepcji.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem rozdziału jest odniesienie pojęcia sieci politycznych do koncepcji współzarządzania publicznego (governance) a w wymiarze empirycznym zastosowanie koncepcji sieci tworzenia polityki i współzarządzania publicznego do praktyki polityki publicznej w Polsce. Po zdefiniowaniu pojęcia sieci tworzenia polityki rozdział omawia jego zastosowanie do badania praktyki rozkładu władzy pomiędzy podmiotami publicznymi i prywatnymi tworzącymi ustrukturyzowaną sieć polityczną w koncepcjach wykraczających poza proste rozumienie governance jako wyłącznie mechanizmu koordynacji dostarczania usług publicznych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Rozdział konstatuje liczne ograniczenia zarówno samego pojęcia sieci politycznych, jak i jego zastosowania do badań współzarządzania publicznego. W odniesieniu do praktyki polityki publicznej w Polsce zauważa, że nie działają tu ustrukturyzowane sieci tworzenia polityki publicznej, zdolne do wprowadzenia w życie współzarządzania publicznego. Nie oznacza to jednak, że polityka publiczna w Polsce prowadzona jest w sposób autonomiczny przez rząd, w istotnym stopniu jest on bowiem ograniczany przez sieci nieformalne.

Prawa kulturowe

Jarosław Charchuła — sob, 05 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Prawa kulturowe to prawa przynależne każdej osobie ze względu na jej przyrodzoną godność. Interpretacje praw kulturowych różnią się w wyniku sposobu definiowania kultury i wypracowanej koncepcji prawa.

ANALIZA HISTORYCZNA: Analiza wybranych etapów kształtowania się systemów prawnych jest ważnym elementem w opisie specyfiki praw kulturowych. Istotnym etapem rozwoju refleksji nad prawami człowieka jest koncepcja Karela Vasaka, który wprowadził pojęcie trzech generacji praw człowieka.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Granice praw kulturowych różnią się w zależności od przyjmowanej definicji „kultury”, można wyróżnić dwa jej główne ujęcia: atrybutywne i dystrybutywne. Według pierwszego stanowiska kultura jest cechą ludzkości jako całości, można o niej mówić jedynie w liczbie pojedynczej. Natomiast w ujęciu dystrybutywnym uzasadniona jest wyłącznie liczba mnoga, ponieważ zakłada się wielość różnorodnych kultur.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Fundamentalny charakter praw kulturowych może być uzasadniony na sposób aksjologiczny, formalny i strukturalny. Przepisy prawa narodowego, jak i międzynarodowego nie tworzą praw kulturowych, a jedynie je potwierdzają.

Polityka wsparcia innowacyjności gospodarki

Tomasz Geodecki — pią, 04 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka wsparcia innowacyjności polega na wspomaganiu transferu wiedzy naukowej i technicznej do zastosowań rynkowych poprzez zapewnienie uzupełniających zasobów (np. kapitału) i wiedzy (np. menedżerskiej). Opiera się ona na przekonaniu, że zdolność konkurencyjna zależy od dominujących struktur gospodarczych, instytucji i wyznawanych wartości, innowacyjność nie jest cechą uniwersalną, ale ściśle zależy od kultury innowacyjnej i struktur państwowych, które mogą innowacyjność wspierać.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem rozdziału jest przegląd ewolucji polityki wsparcia innowacyjności gospodarki i stosowanych w niej narzędzi, jak również analiza i ocena systemu innowacyjnego w Polsce oraz osiągnięć w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W Polsce mimo szybkiego wzrostu produktywności i relatywnie dobrego otoczenia instytucjonalnego, wzmacnianego członkostwem w UE, nakłady na działalność innowacyjną są na niezadowalającym poziomie, a ich rezultaty w postaci przyznanych patentów świadczą o ich niskiej efektywności, choć ich dynamika jest wyższa niż w krajach EU12. Zasadnicze deficyty polskiego systemu innowacyjnego to separacja głównych aktorów sfery innowacji (przedsiębiorstw, szkół wyższych, administracji) i w związku z tym niskie wartości wskaźników współpracy innowacyjnej, wspólnych przedsięwzięć publiczno-prywatnych, a także relatywnie niska responsywność instytucji na potrzeby przedsiębiorców.

Polityka kulturalna

Kazimierz M. Ujazdowski — pią, 04 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Politykę publiczną w sferze kultury można zdefiniować jako mający podstawę w konsensusie aksjologicznym i określone ramy instytucjonalne, stały wysiłek władz publicznych wspierający twórczość artystyczną, edukację kulturalną, upowszechnienie i promocję kultury.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem artykułu jest przedstawienie polskiego modelu polityki kulturalnej wypracowanego po 1989 roku na tle innych modeli polityki kulturalnej. Najpierw omówiono w nim zasadnicze napięcia w definiowaniu polityki kulturalnej, by przejść do ich modelowych rozwiązań we Francji, USA i Niemczech i przedstawić polski model polityki kulturalnej w dwóch aspektach: historycznego rozwoju i specyfiki co do zakresu.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Polska nie tylko przez pół wieku komunizmu nie uczestniczyła w dyskusjach na temat definicji i zakresu polityki kulturalnej demokratycznego państwa, ale i po 1989 r. nie mogła kształtować swojej polityki w procesie analogicznym do rozwiniętych krajów świata zachodniego. W rezultacie polski model polityki kulturalnej bliski jest francuskiemu z jego absolutną przewagą mecenatu publicznego, ale równocześnie jest dużo bardziej zdecentralizowany. Pozwolił on w kilku sferach prowadzić politykę w stylu antycypacyjnym a nie tylko reaktywnym: nadrobione zostało zapóźnienie w sferze infrastruktury kulturalnej, powstały efektywne instytucje odpowiedzialne za międzynarodową wymianę kulturalną, zaczęto prowadzić aktywną politykę pamięci i promocji polskiego dziedzictwa historycznego.

Polityka zdrowotna: wybrane uwarunkowania i wyzwania

Jacek Klich — pią, 04 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Nie ma powszechnie akceptowanej i wykorzystywanej definicji polityki zdrowotnej. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) odnosi politykę zdrowotną do decyzji, planów oraz działań podejmowanych w celu osiągnięcia wyraźnie zdefiniowanych celów zdrowotnych w społeczeństwie.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem rozdziału jest przedstawienie kluczowych wyzwań, jakie stoją przed polityką zdrowotną realizowaną na trzech poziomach: globalnym (WHO), regionalnym (Unia Europejska) oraz narodowym (Polska). Tekst rozpoczyna prezentacja rozumienia polityki zdrowotnej i wyróżnionych jej modeli, następnie przedstawiane są wyzwania wobec polityki zdrowotnej definiowane na trzech poziomach, po czym prezentowane są cechy polskiej polityki zdrowotnej. W podsumowaniu przedstawiana jest ocena polityki zdrowotnej dokonana pod kątem jej zgodności z podejściem i praktykami stosowanymi w innych systemach ochrony zdrowia.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wiodącą tezą rozdziału jest stwierdzenie, że cele oraz narzędzia polityki zdrowotnej w Polsce słabo współgrają z rozwiązaniami przyjętymi w innych systemach ochrony zdrowia. Uzupełniającą tezą jest stwierdzenie, że w Polsce wciąż brak jest poprawnie przygotowanej polityki zdrowotnej, która odpowiadałaby na współczesne wyzwania.

Etyka polityczna

Piotr Świercz — pią, 04 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Etyka polityczna to zestaw zasad moralnych stanowiących kryterium wyboru rozstrzygnięć i działań polityczno-prawnych. Stają się one również wyznacznikiem oceny aktywności polityczno-prawnej jednostek, nurtów i partii politycznych.

ANALIZA HISTORYCZNA: Refleksja nad zasadami kierującymi życiem politycznym towarzyszy myśli europejskiej od antyku po współczesność. W procesie tym wypracowano różnorodne, często wykluczające się propozycje.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Fundamentalnym problemem jest sformułowanie najważniejszego kryterium oceny moralno-etycznej, którym może być korzyść wspólna, dobro wspólne lub prospołeczność.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Globalizacja, wielokulturowość, demokracja stawiają przed ludzkością nowe wyzwania. Konieczna jest koordynacja działań w skali globalnej, wymagająca wypracowania podstawowych wspólnych zasad.

Polityka rynku pracy

Maciej Frączek — pią, 04 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Politykę rynku definiuje się bardzo szeroko, jako działania władz publicznych wpływające na rynek pracy, ale jest ona skoncentrowana na rozwiązywaniu problemów strukturalnych rynku pracy i poprawianiu skuteczności jego funkcjonowania. Jako taka jest ona autonomiczną polityką publiczną, jak również istotną składową polityki zatrudnienia.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W pierwszej części rozdziału opisano najważniejsze komponenty tej polityki, poczynając od jej definicji i celów, idąc przez jej rodzaje i stosowane instrumenty, a kończąc na modelach. Część druga zawiera opis specyfiki polityki rynku pracy realizowanej w Polsce, z uwzględnieniem jej układu instytucjonalno-prawnego, stosowanych instrumentów, modelu finansowania i uzyskiwanych efektów. W trzeciej części zaprezentowano ocenę i najważniejsze wyzwania polityki rynku pracy w Polsce.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Najważniejsze wyzwania polityki rynku pracy w Polsce to słaba koordynacja działań instytucji rządowych i samorządowych oraz brak kontroli nad całym systemem; problem dominacji podmiotów publicznych i niekorzystania z istniejących możliwości włączania aktorów ze sfery prywatnej i społecznej do programowania i realizacji polityki rynku pracy; problem silnego uzależnienia od środków unijnych oraz konieczności zmiany regulacji prawnych odnoszących się do funkcjonowania polityki rynku pracy w Polsce. Bardzo korzystna sytuacja na polskim rynku pracy utrzymująca się od 2015 r. powinna być też wykorzystana do zmiany funkcjonowania Funduszu Pracy, w kierunku bardziej elastycznego reagowania na zmiany w koniunkturze.

Instytucje, organizacje i polityki publiczne

Andrzej Zybała — pią, 04 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka publiczna jako działanie w rozmyślnie wytworzonym kontekście, za pomocą świadomie dopasowywanych instrumentów, na podstawie zobiektywizowanej analizy ma miejsce w kontekście instytucjonalnym państwa i gospodarki. Instytucje należy przy tym rozumieć szeroko: nie tylko jako podmioty działania, ale także jako reguły (np. wejścia/wyjścia z sytuacji działania, czy do grona interesariuszy), zasady działania i analizy problemów publicznych (zbiorowych).

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Autor analizuje cechy funkcjonowania polityki publicznej w Polsce w skali makro (bez analizy sektorowych polityk). Analiza opiera się na pojęciach pochodzących z tradycji wybranych nurtów instytucjonalizmu. Wskazuje na cechy widoczne na etapie programowania i implementowania działań/programów publicznych. Jest to więc analiza czynników, które wpływają na ukształtowanie środowiska (areny) polityki publicznej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W Polsce po 1990 roku dominuje etatystyczny model funkcjonowania areny polityki publicznej, jeśli za kryterium przyjmie się dominujący model podejmowania decyzji publicznych. Cechuje go również niski poziom nasycenia deliberacją i konsultacjami oraz niski poziom spluralizowania. Główna przyczyna tego stanu to praktykowane przez aktorów polityk publicznych reguły, normy i strategie działania. Są one podstawą tego, jak aktorzy uczestniczą w działaniach publicznych, jaką wagę przywiązują do zobiektywizowanej analizy, konsensualnego decydowania, zdolności do zapośredniczenia swoich działań w kategoriach dóbr publicznych.

Polityka rodzinna

Marek Rymsza — pią, 04 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Politykę rodzinną przez lata traktowano jako szczegółową politykę społeczną, a więc jedną z polityk kształtujących sferę społeczną ładu zbiorowego. Tym, co wyróżniało politykę rodzinną był zbiorowy adresat: rodziny z dziećmi na wychowaniu. W ostatnich dekadach odchodzi się od tego rozumienia na rzecz koncepcji polityki rodzinnej jako polityki horyzontalnej, przekraczającej bariery branżowe. Uwzględnia ona programy publiczne adresowane do rodzin oraz wszelkie inne działania w dowolny sposób, ale realnie oddziałujące na rodziny, a realizowane w ramach różnych polityk szczegółowych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem rozdziału jest uporządkowanie debaty o polityce rodzinnej poprzez uwypuklenie kilku powiązanych ze sobą wątków tematycznych, których uchwycenie pozwala rozumieć istotę polityki rodzinnej i kierunki jej ewolucji w demokratycznych krajach rozwiniętych i gospodarce rynkowej. Wątki te obejmują: kluczowe ujęcia polityki rodzinnej i osie kontrowersji wokół jej założeń programowych, kolejne fazy działań publicznych wdrażanych pod szyldem polityki rodzinnej, najważniejsze argumenty za obserwowanym zwiększaniem skali programów publicznych adresowanych do rodzin. Końcowa część tekstu zawiera opis rozwoju polityki rodzinnej w Polsce po 1989 roku.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W dzisiejszej Polsce stan polityki rodzinnej różni się od większości państw UE‑15 ze względu na transformację ustrojową, która charakteryzowała się marginalizacją polityki rodzinnej. Natomiast okres potransformacyjny (po 2004 r.) odznacza się ponownym odkrywaniem polityki rodzinnej, czemu towarzyszy przekonanie o jej dużej mocy sprawczej. Drugi wyróżnik Polski to wyraźnie silniejsze przywiązanie społeczeństwa do tradycyjnych wartości rodzinnych, co przekłada się na słabsze oddziaływanie progresywnego nurtu programowania działań publicznych ukierunkowanych na przemiany ładu społecznego w tym wzorów życia rodzinnego.

Polityka energetyczna

Pawel Musiałek — pią, 04 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka energetyczna to aktywne oddziaływanie państwa na system energetyczny, czyli w sensie węższym wytwarzanie, przetwarzanie oraz użytkowanie energii elektrycznej (system elektroenergetyczny), a w sensie szerszym także sektor paliwowy (gazowy, górniczy, naftowy, atomowy), sektor odnawialnych źródeł energii oraz ciepłownictwo.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem rozdziału jest przedstawienie różnych podejść do problemów zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego oraz pogodzenia maksymalizacji efektywności systemu energetycznego z minimalizacją kosztów, w tym cen energii, dla końcowego użytkownika. Przedstawiono zatem różne historyczne odpowiedzi na pytanie, jak powinna wyglądać równowaga między wolnym rynkiem a państwową regulacją, która jest pochodną zidentyfikowanych niesprawności rynku w obszarze energetyki. Druga część rozdziału przedstawia rozwój polskiej energetyki i polityki energetycznej, a szczególnie skupia się na problemach, które musiano rozwiązać po 1989 r.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Po 1989 r. w Polsce zmniejszyła się energochłonność gospodarki, zmniejszono negatywne oddziaływanie sektora na środowisko, stworzono instytucjonalne ramy rynku energii, powołano niezależnego regulatora, skomercjalizowano i zrestrukturyzowano przedsiębiorstwa energetyczne, rozbudowano nowe moce wytwórcze. Nie udało się jednak zdywersyfikować źródeł wytwarzania energii, w pełni urynkowić cen energii, zbudować realnej konkurencji na rynku, nie urynkowiono relacji z górnictwem, nie sprofesjonalizowano nadzoru nad spółkami energetycznymi, nie zakończono programu modernizacji sieci energetycznych. W ostatnich latach widoczne są tendencje do ograniczania mechanizmów rynkowych na rzecz utrzymania dominacji państwowych przedsiębiorstw.

Podstawy społecznych zachowań człowieka

Piotr Świercz — pią, 04 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Biologiczne uwarunkowania społecznych form życia i zachowań człowieka, z uwzględnieniem przedkulturowych podstaw moralności, to kwestie konieczne w dyskusji nad etyką polityki.

ANALIZA HISTORYCZNA: Filozoficzna dyskusja nad naturą polityczno‑społeczną człowieka osiągnęła poziom, gdy spekulatywny charakter dyskusji uniemożliwia kontynuowanie owocnego sporu. W tej sytuacji konieczne jest podejście interdyscyplinarne, odwołujące się do nauk przyrodniczych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Współczesna wiedza z nauk przyrodniczych dostarcza danych dotyczących społecznej natury człowieka i fundamentów zachowań moralnych, które umożliwiają nowatorskie spojrzenie na problem natury człowieka i zagadnienia moralno-etyczne.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Konfrontacja wiedzy naukowej z historycznie wypracowanymi stanowiskami filozoficznymi wymaga twórczej, interdyscyplinarnej syntezy.

Polityka edukacyjna

Maciej Jakubowski — pią, 04 cze 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka edukacyjna to działania oraz cele, strategie i regulacje związane z edukacją, tworzone przez władze publiczne.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem rozdziału jest przegląd kluczowych wymiarów i problemów polityki edukacyjnej. Kluczową decyzją w polityce edukacyjnej jest określenie roli, jaką ma w niej pełnić państwo: czy tylko planuje i organizuje usługi edukacyjne, czy również je dostarcza. Istotną charakterystyką każdego systemu edukacji jest stopień jego decentralizacji i autonomii instytucji edukacyjnych, zdefiniowanie systemu kwalifikacji i ich weryfikowania, określenie długości okresu edukacji powszechnej, w ramach której uczniowie uczą się według tych samych podstaw programowych. Polityka edukacyjna kształtuje również podaż absolwentów szkół średnich, podaż miejsc na uczelniach wyższych oraz podaż absolwentów na rynku pracy. Ważnym wymiarem polityki edukacyjnej jest także regulacja zawodu nauczyciela (otwarcie versus sztywny model awansu zawodowego). Kolejne aspekty polityki edukacyjnej omawiane w rozdziale to pomiar efektów kształcenia i ewaluacja placówek edukacyjnych oraz ewaluacja całego systemu edukacji w danym kraju, zwłaszcza w kontekście międzynarodowych badań wiedzy i umiejętności uczniów.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Polski system oświaty formalnie należy do bardzo zdecentralizowanych, w praktyce jednak decyzje samorządów i dyrektorów szkół są ograniczone przez regulacje centralne dotyczące zatrudnienia i wynagradzania nauczycieli. Szkoły mają dużą swobodę w określaniu metod dydaktycznych, ale treści nauczania definiowane są przez podstawy programowe, które w wersji wprowadzonej po 2015 roku znacznie ograniczają autonomię szkół, a efekty nauczania oceniane są przez centralne egzaminy zewnętrzne.

Polityka społeczna

Norbert Laurisz — pią, 28 maj 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Politykę społeczną najczęściej definiuje się jako działanie państwa mające na celu rozwiązywanie problemów o szczególnej dotkliwości dla społeczeństwa. Równie często jednak polityka społeczna ma wymiar pozytywny, jest działaniem państwa na rzecz dobrobytu społecznego.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Celem rozdziału jest scharakteryzowanie głównych modeli polityki społecznej i głównych wyzwań, przed którymi stoimy na początku XXI w. Zmiany społeczno-gospodarcze, będące głównie efektem rozwoju technologicznego oraz procesów globalizacyjnych, wymuszają reorientację dotychczasowych działań państw w zakresie polityki społecznej i nakierowanie ich na nowe problemy. Autor wychodzi od omówienia zasad polityki społecznej, które leżą u jej podstaw i legitymizują jej działanie. Następnie przechodzi do modeli polityki społecznej, by dojść do wyzwań, przed którymi stoi europejska i polska polityka społeczna.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wyzwania, przed którymi stoi europejska i polska polityka społeczna można podzielić na: klasyczne, które zawsze były przedmiotem oddziaływania polityki społecznej; ewolucyjne, które są konsekwencją zmian technologicznych i naturalnych procesów społeczno-gospodarczych; lokalne, które wynikają z lokalnej i geopolitycznej sytuacji Polski jako kraju, społeczeństwa i gospodarki.

Ewaluacja polityk publicznych

Seweryn Krupnik — pią, 28 maj 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Ewaluacja to narzędzie zarządzania publicznego, którego celem jest określenie wartości interwencji publicznej.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W artykule przedstawiono trzy komplementarne stanowiska, które uznają, że ewaluacja ma służyć poznaniu prawdy, dostarczeniu odbiorcy użytecznej wiedzy, oraz sprzyjaniu szeroko rozumianemu interesowi publicznemu. Poprawnie przeprowadzona ewaluacja dotycząca polityk publicznych powinna uwzględniać każdy z przedstawionych celów. Dla każdego ze stanowisk opisano przykładowe podejścia i zasady realizacji badania. Następnie opisano stan ewaluacji w Polsce z punktu widzenia zaproponowanych stanowisk.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Ewaluacja w Polsce realizowana jest na dobrym poziomie metodologicznym. Istotnym wyzwaniem pozostaje wykorzystywanie jej wyników i wartościowanie ewaluowanych interwencji. Nie zależą one jednak tylko od jakości samej ewaluacji, ale także od jej kontekstu instytucjonalnego: jakości zarządzania publicznego i poziomu rozwoju społeczeństwa obywatelskiego.

Wdrażanie polityki

Marcin Zawicki — sob, 22 maj 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Współczesne holistyczne ujęcie procesu polityki publicznej zakłada, że ostateczny kształt polityki nie zostaje przesądzony wraz z jej wyborem i podjęciem decyzji o wdrażaniu. Stąd samo wdrażanie (implementacja) definiowane jest jako uściślenie, doprecyzowanie polityki publicznej; kontynuacja formułowania polityki publicznej, ale przy użyciu innego rodzaju środków; proces zmiany polityki, kształtowany przez liczne organizacje, praktykę administracyjną, politykę i wartości.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Przedstawiono różne ujęcia wdrażania polityk publicznych oraz charakteryzuje główne cechy tego procesu w Polsce. Rozdział składa się z trzech części: przedstawienia głównych koncepcji teoretycznych wdrażania polityki, próby identyfikacji podstawowych zasad wdrażania polityki w Polsce oraz rekomendacji dla doskonalenia systemu wdrażania polityki publicznej w Polsce.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W Polsce w procesie wdrażania polityk dominują cechy typowe dla nurtu odgórnego implementacji z niemałą liczbą dysfunkcji. Fundamentalne znaczenie dla przebiegu i rezultatów wdrażania polityk ma jakość stanowionego prawa, która pomimo wielu reform w tym zakresie ciągle jest wyzwaniem dla polskich prawodawców. Zbyt wolno postępuje poprawa legislacji w zakresie jakości formułowania celów ustaw oraz monitorowania i sprawozdawania efektów implementacji polityk przez podmioty wdrażające. Przeregulowanie zasad wdrażania polityk oraz niewspółmierne do zidentyfikowanych zagrożeń działania instytucji kontrolnych prowadzą do trwałych zmian postaw uczestników działań wdrożeniowych w postaci stymulowania nieodpowiedzialności za efekty polityk.

Racjonalność polityk publicznych: podstawy i ograniczenia

Aleksander Surdej — sob, 22 maj 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Celem rozdziału jest przedstawienie uwarunkowań, a zwłaszcza ograniczeń racjonalnego tworzenia polityk publicznych, w tym użycia wiedzy naukowej w politykach publicznych.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Zasadniczy problem polega tu na olbrzymiej złożoności zjawisk społecznych, zależności ich przebiegu od kontekstu technologicznego, kulturowego i społecznego oraz od aksjologicznych wyborów ludzi. Rozdział skupia się na trzech wymiarach ograniczeń racjonalnego tworzenia polityk publicznych: zdobywaniu wiedzy o rzeczywistości, która ma być przedmiotem interwencji, planowaniu rozwiązań politycznych oraz ich wdrażaniu i stosowaniu właściwych narzędzi.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Badania naukowe przekładają się na skuteczne polityki publiczne, gdy równocześnie spełnione są następujące warunki: problem ma jednoznaczne naukowe wyjaśnienie; jego przyczyny są w sposób pewny zidentyfikowane; istnieje skuteczny i nie nadmiernie kosztowny sposób rozwiązania problemu. Polityka publiczna może być bardziej racjonalna, gdy opiera się na wynikach prac naukowych, ale tylko zachowując pełną świadomość naukowej niepewności i specyfiki dyscyplin naukowych; łączenia wiedzy o uniwersalnych prawidłowościach ze zdolnością kontekstualizacji.

Decydowanie w politykach publicznych

Robert Matyja — sob, 22 maj 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Rozdział zawiera przedstawienie głównych podejść teoretycznych i badawczych znajdujących zastosowanie w analizie polityk publicznych oraz zarysowanie najważniejszych wyzwań stojących współcześnie przed badaczami.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W pierwszej części zaprezentowano podstawowe teorie decydowania oraz ich możliwe zastosowanie w analizie polityk publicznych. Punktem wyjścia jest klasyfikacja podstawowych stanowisk teoretycznych pod kątem ich stosunku do władzy jako kluczowego aspektu decydowania, od klasycznych ujęć elitystycznych przez ujęcia pluralistyczne po analizę sieciową, koncepcje neomarksistowskie i podejście instytucjonalistyczne. Uzupełnieniem tego wątku jest prezentacja podejść związanych z teorią racjonalnego wyboru i ujęciami nawiązującymi do dorobku psychologii.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W drugiej części omówiono wyzwanie, jakie dla badań nad decydowaniem w politykach publicznych stanowią zmiany w działaniach władz centralnych oraz zwrot populistyczny, dostrzegalny w wielu krajach Zachodu.

Polityka, polityka publiczna, nauki o polityce publicznej: w poszukiwaniu tożsamości

Artur Wołek — sob, 22 maj 2021 00:00:00 +0200

DEFINICJA POJĘCIA: Polityka publiczna to specyficzne podejście do polityki, które akcentuje działania władz publicznych w celu rozwiązania problemów o zbiorowym (publicznym) znaczeniu. Politykę publiczną odróżnia od dominującego rozumienia polityki skupienie się nie tyle na aspekcie konkurencji, walki o władzę i zasoby, ile na wyborze jednej z dostępnych ścieżek radzenia sobie z problemami publicznymi.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Podejście to, obecne od początku refleksji nad polityką, jako samoświadoma teoria zapoczątkowująca dyscyplinę naukową pojawiło się w latach 50. XX wieku w amerykańskiej naukowej refleksji nad administracją publiczną. Cechą charakterystyczną tego wczesnego ujęcia polityki publicznej było oparcie się na schemacie racjonalności instrumentalnej i akcentowanie wiedzy jako czynnika, który pozwoli tworzyć optymalne rozwiązania problemów publicznych. Późniejszy rozwój refleksji nad politykami publicznymi w ogromnej mierze sprowadza się do różnych form kwestionowania założenia racjonalności.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Najpopularniejsze w ostatnich dwóch dekadach teorie procesu tworzenia polityki publicznej nie składają się na jakiś obowiązujący w nauce o polityce publicznej paradygmat, ale na ich podstawie można zrekonstruować zestaw twierdzeń, które nie są kontestowane i tworzą jej „zdroworozsądkowy” rdzeń. Jego sednem jest przekonanie o ograniczonej racjonalności tworzenia polityk publicznych, wynikające z nieufności w odniesieniu do procesów poznawczych twórców polityki. Konsekwentnie więc, docenia się znaczenie idei/wartości jako kluczowych czynników w procesie podejmowania decyzji o wyborze polityki. W rezultacie rozróżnienie polityki publicznej i polityki jako walki o władzę rozmywa się, ale analizowanie polityk publicznych nadal dostarcza unikatowych narzędzi rozumienia świata polityki.

Geneza pedagogiki religii

Zbigniew Marek, Anna Walulik — czw, 17 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: pedagogika religii, będąc dyscypliną normatywno- -empiryczną, wytwarza wiedzę humanistyczno-społeczną oraz stosowaną. Kształtuje umiejętność podmiotowego, afirmacyjnego i krytycznego przetwarzania treści religijnych w refleksji nad własną egzystencją.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: pedagogika religii wyodrębniła się z katechetyki. pierwotnie wyrażała troskę o poziom szkolnego nauczania religii. współcześnie uważa się ją za autonomiczną dyscyplinę, która korzysta ze źródeł dostępnych naukom pedagogicznym i teologicznym.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: w dyskusji nad specyfiką pedagogiki religii dyskutuje się, czy jest ona dyscypliną teologiczną, czy też pedagogiczną. współcześnie jest uważana za dyscyplinę autonomiczną, której przedmiot badań to edukacyjny potencjał różnych postaci religii wobec wspólnoty religijnej rodziny, szkoły i społeczeństwa.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I EKOMENDACJAMI: pedagogika religii korzysta z nauk empirycznych oraz teologicznych. charakteryzuje się synergicznymi właściwościami, które powodują, że uczestnik sytuacji wychowawczej uzyskuje nowy „kapitał” do interpretacji własnych doświadczeń, stając się autorytetem, czyli tą osobą, która w swoich postawach wskazuje prawdę, a swym działaniem uzewnętrznia to, co wie, myśli i czuje.

Relacje pedagogiki i filozofii religii

Celina Kisiel-Dorohinicka — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Ze względu na zróżnicowanie zjawisk uważanych za religijne oraz wielość sposobów uprawiania filozofii filozofia religii nie jest dyscypliną jednoznacznie ukonstytuowaną. Filozofia religii zakładająca teistyczną koncepcję boga skupia się, z jednej strony, na rzeczywistości „przedmiotu” religijnego, jakim jest Bóg. Z drugiej zaś strony bada rzeczywistość podmiotu religijnego, czyli człowieka poszukującego religijnego sensu.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Filozofia religii sięgająca swymi korzeniami starożytności jako dyscyplina filozoficzna wyodrębniła się dopiero w XVII w. od czasu spotkania filozofii greckiej z judaizmem i chrześcijaństwem – aż po średniowiecze włącznie, domeną filozoficznej refleksji nad religią stają się próby wyrażenia prawd objawionych za pomocą języka filozofii i na sposób filozoficzny. Począwszy od odrodzenia związek filozofii religii z teologią coraz bardziej słabnie. Przypadający na przełom XIX i XX w. rozwój nauk historycznych, psychologicznych oraz socjologii przyczynia się do powstania nowych badań nad religią. Współcześnie filozoficzna refleksja nad religią jest uprawiana przede wszystkim w ramach kontynentalnej (fenomenologicznej, transcendentalnej, hermeneutycznej) i analitycznej (pragmatycznej, lingwistycznej) oraz tomistycznej (realistycznej) filozofii religii.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Badana przez pedagogikę religii, jak i przez filozofię religii rzeczywistość człowieka poszukującego sensu swojej egzystencji w religii sugeruje możliwość interdyscyplinarnych dociekań.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I EKOMENDACJAMI: Dla pedagogiki religii, której istotną troską jest wspieranie człowieka w rozumiejącym odkrywaniu i przetwarzaniu treści religijnych, filozoficzna refleksja nad religią i człowiekiem jako istotą odnoszącą się do siebie i świata za pośrednictwem religijnego sensu może stanowić ważny element planowania procesów edukacyjnych. Wydaje się również, że problemy współczesnego człowieka religijnego, jakie dzięki praktyce edukacyjnej dostrzega pedagogika religii, mogą się stać tematem pogłębionej analizy na gruncie filozofii religii.

Pedagogika religii w Polsce

Artur Aleksiejuk, Zbigniew Marek, Bogusław Milerski — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Każde z chrześcijańskich środowisk wyznaniowych w Polsce kładzie nieco inne akcenty w definiowaniu terminu „pedagogika religii”. Można jednak przyjąć, że jest on utożsamiany z dyscypliną naukową o charakterze teoretycznym, normatywnym oraz nastawionym na działanie. Przedmiotem badań czyni procesy religijnego nauczania i wychowania, formację religijną, która jest ukierunkowana na życie według zasad chrześcijańskich. Jej zadaniem jest opracowanie teorii edukacji religijnej.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Pochylenie się przez przedstawicieli różnych wyznań chrześcijańskich w Polsce nad właściwościami i znaczeniem pedagogiki religii zasadniczo łączy się z połową XX w., co nie oznacza, że wcześniej tego pojęcia nie znano. Badaniom naukowym nad znaczeniem i udziałem religii w integralnym rozwoju człowieka sprzyjają środowiska akademickie, w których analizuje się znaczenie religii dla ludzkiego życia.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Pedagogika religii interpretuje ludzką egzystencję w świetle rzeczywistości ponadnaturalnej, transcendentnej. Interpretacja taka w rzeczywistości przyjmuje postać interkonfesyjną, co daje możliwość interpretowania znaczenia religii w kontekście wymogów konkretnego wyznania. Zawsze chodzi w niej o człowieka, który odkrywa ostateczny sens swego istnienia w Transcendencji – Bogu osobowym.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA ZWNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Pedagogika religii podchodzi do problematyki edukacji i socjalizacji religijnej bardzo szeroko: w kontekstach społecznych, kulturowych i politycznych. Zawsze pochyla się nad ludzkim życiem zarówno w kategoriach relacji interpersonalnych, jak również z perspektywy struktur i mechanizmów społecznych, w których zachodzą interpersonalne relacje wychowawcze. Wszystko to ma rozszerzać spektrum prowadzonych przez jej przedstawicieli badań nad kwestiami wychowawczymi i socjalizacyjnymi,
które występują w środowiskach wychowawczych.

Pedagogika religii w perspektywie katolickiej nauki społecznej

Janusz Szulist — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Elementy pedagogiki religii są obecne w katolickiej nauce społecznej, nie naruszając odrębności właściwej obu dyscyplinom w aspekcie nauk humanistycznych. Sposób obecności pedagogiki religii dotyczy niejako trzech obszarów. Pierwszy z nich odnosi się do źródeł, a ściślej do norm i wartości, ukształtowanych na objawieniu. Drugi obszar jest związany z metodą. W pedagogice i w nauczaniu społecznym jest stosowany sylogizm praktyczny, obejmujący praktyczne konsekwencje apriorycznych założeń. Trzeci obszar dotyczy przedmiotu, czyli określenia zakresu oddziaływania religii na dynamikę społeczną przy trwających procesach socjalizacji jednostki.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Obecność pedagogiki religii w katolickiej nauce społecznej przejawiała się różnorodnie, w zależności od danej epoki myśli ludzkiej. Można zatem wyróżnić dominację przesłanek teologicznych, następnie oświeceniowy antropocentryzm i współcześnie priorytetowy status chrześcijańskiego personalizmu.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Zagadnienia związane z obecnością pedagogiki religii w katolickiej nauce społecznej są analizowane w obszarze wyznaczonym przez następujące pary pojęć: socjologizacja – teologizacja oraz subiektywizm – obiektywizm. Ograniczenie perspektyw badawczych tylko i wyłącznie do danych empirycznych lub teologicznych, albo też do indywidualizmu bądź jedynie do zapisu normatywnego, wyklucza stanowisko holistyczne, odpowiadające koncepcji integralnego rozwoju w odniesieniu do osoby oraz wspólnot.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I EKOMENDACJAMI: Praktyczne zastosowanie analiz właściwych obecności pedagogiki religii w katolickiej nauce społecznej winno zmierzać w kierunku ukazania centralnej pozycji osoby w strukturach społecznych, jak też w postulowaniu optymalnych uwarunkowań dla godziwego funkcjonowania człowieka w świecie. Model integralnego wychowania służy najpełniej rozwiązywaniu współczesnych kwestii społecznych.

Pedagogika religii w tradycji judaistycznej

Sławomir Jacek Żurek — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Żydowskie wychowanie domowe ukierunkowane jest na przekazanie dzieciom tradycji oraz ukształtowanie w nich osobistej relacji do Boga. W ortodoksyjnych społecznościach żydowskich wychowanie dzieci odbywa się w trzech instytucjach życia społecznego: domu, synagodze i szkole.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Wychowanie religijne w rodzinie żydowskiej odbywa się w domu rodzinnym, w synagodze i w szkole. We wszystkich tych wymiarach jego fundamentem jest religijna historia Izraela badana przez różne „szkoły” oddające się studium talmudu i literatury rabinicznej. Studia te są kontynuowane w dalszym życiu wierzących Żydów.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Wychowanie religijne przyjmuje u Żydów różne formy nadawane przez poszczególne szkoły funkcjonujące z reguły przy synagogach bądź w lokalach wynajmowanych przez gminę. Podstawą ich funkcjonowania był religijny nakaz realizacji powszechności nauczania. Szkolnictwo w gminie judaistycznej zorganizowane jest trójstopniowo: cheder, jesziwa oraz w be(j)t (ha)midrasz. O wysokiej randze edukacji w społeczności żydowskiej świadczy fakt systematycznego studiowania, które trwa całe życie człowieka. Opiekę merytoryczną nad tymi placówkami sprawowali rabini. Jeśli chodzi o techniki dydaktyczne i metody nauczania, były one tożsame ze stosowanymi w chederach prywatnych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Wychowanie religijne w judaizmie jest procesem długotrwałym, de facto trwającym całe życie. Jego celem jest przygotowanie człowieka do życia w świecie, który nadejdzie po śmierci. Jego sedna nie da się odkryć bez zrozumienia istoty judaistycznego rytuału oraz świąt żydowskich, a także religijnego systemu edukacyjnego. W dobie sekularyzacji społeczność żydowska na całym świecie stała się mocno spolaryzowana.

Pedagogika religii w relacji do edukacji międzykulturowej

Jarosław Lisica — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Pojęcie edukacji międzykulturowej jest perspektywą bardzo pojemną. Jako dyscyplina naukowa pozwala na poznawanie oraz rozwijanie w sobie znajomości różnych systemów kulturowych, symbolicznych, czyli sposobów definiowania świata oraz relacji z innymi ludźmi o odmiennych wartościach kulturowych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Zainteresowanie problematyką odmienności kulturowej sięga V w. p.n.e. i wiąże się z działalnością Herodota. Za początki współczesnego podejścia do edukacji międzykulturowej uznaje się rok 1901, zaś rozkwit przypadł na lata 60. XX w. W Polsce rozwój tej dyscypliny naukowej zapoczątkowali w 1993 r. M.S. Szymański, J. Nikitorowicz, t. Lewowicki, T. Pilch i P.P. Grzybowski.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Edukacja międzykulturowa (formalna i nieformalna) winna uwzględniać zróżnicowanie religijne poszczególnych jednostek, zaś pedagogika religii – różnorodność kulturową otaczającego świata. Przy odnajdywaniu związków między nimi ważne staje się znalezienie granic zarówno kulturowych, jak i religijnych, aby móc w ten sposób prawidłowo porządkować relacje człowiek – człowiek i człowiek – świat.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Jedną z form konkretyzacji edukacji międzykulturowej winna się stać pedagogika religii. Z tej perspektywy kształcenie międzykulturowe w relacji do pedagogiki religii ma na celu przygotowanie człowieka do poznania, zrozumienia, poszanowania i akceptowania odmienności kulturowej wraz z zawartą w niej odmiennością religijną. religijność i międzykulturowość to wyzwania współczesności, które mogą niekiedy sprawić, że religijny konspekt życia stanie się przeciwieństwem do kreowania nowej rzeczywistości multikulturowej.

Antropologiczne uwarunkowania pedagogiki religii

Tomasz Dutkiewicz — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Zarówno podmiotem, jak i przedmiotem w procesie wychowania religijnego jest człowiek, stąd też pedagogika religii z konieczności u swoich podstaw przyjąć musi pewne rozstrzygnięcia o charakterze antropologicznym. Antropologia filozoficzna formułuje odpowiedzi na pytania o naturę człowieka, jego pochodzenie oraz ostateczny cel ludzkiej egzystencji, odwołując się do wrodzonych człowiekowi zdolności poznawczych. tych samych odpowiedzi udziela także antropologia teologiczna, której dodatkowym źródłem jest objawienie nadprzyrodzone.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Chociaż sama problematyka antropologiczna stanowiła przedmiot ludzkiej refleksji od czasów najdawniejszych, poczynając od jej etapu przednaukowego, to jednak najczęściej była ona podejmowana nie wprost, w kontekście zagadnień o różnym charakterze: kosmoontycznym, pedagogicznym, soteriologicznym, teoriopoznawczym, kulturoznawczym itp.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Sposób rozumienia ludzkiego bytu pozostaje zawsze w ścisłym związku z przyjętymi wcześniej, choćby implicite, rozstrzygnięciami o charakterze metafizycznym (w ujęciu tomistycznym antropologia jest jednym z działów szczegółowych metafizyki, metafizyką człowieka). To właśnie na bazie wcześniejszych ustaleń, poczynionych na gruncie filozofii bytu, sformułowane zostały zasadnicze ujęcia antropologiczne, takie jak naturalizm, spirytualizm i personalizm. W zgodzie z biblijnym obrazem człowieka pozostaje antropologia wyrosła na gruncie realistycznej metafizyki, w myśl której stworzony na obraz i podobieństwo Boga człowiek stanowi duchowo-cielesną jedność, spełniającą się w świadomych i wolnych aktach, których celem ostatecznym jest osiągnięcie pełni prawdy i dobra w osobie jego Stwórcy.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Personalistyczna antropologia, stanowiąca podstawę chrześcijańskiej pedagogiki religii, pociąga za sobą wiele implikacji o charakterze zarówno teoretycznym, jak i praktycznym. dotyczą one rozumienia m.in. tak fundamentalnych z punktu widzenia wychowania religijnego kwestii, jak na-wrócenie, wiara czy modlitwa.

Aretologiczne uwarunkowania pedagogiki religii

Jarosław Horowski — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Edukacja religijna jako wychowanie cnót moralnych jest procesem wychowawczym uwzględniającym działania wspierające rozwój rozumu i woli oraz psychicznych władz człowieka do poziomu cnót moralnych, na czele z cnotami kardynalnymi.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Kwestia wychowania cnót obecna jest w refleksji filozoficznej od starożytności, współcześnie stanowi fundament dyskusji między naukami empirycznymi i filozofią wychowania. w pedagogice religii podejmuje się ją głównie w myśli neotomistycznej.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: ponieważ edukacja jest jednym z czynników kształtowania sprawności moralnych, mogących przybrać postać cnót lub wad, edukacja religijna wspiera rozwój cnót moralnych, jeżeli uwzględnione w jej teleologii zostają cnoty kardynalne oraz – istotne w kontekście specyfiki moralności chrześcijańskiej – cnoty teologalne. Ponadto cele te zostają przełożone na metodykę pracy wychowawczej, obejmującą włączenie jednostki w działania wspólnotowe.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: przemyślenia w zakresie pedagogiki religii wymaga kwestia wspierania rozwoju cnót moralnych, zwłaszcza odnoszących się do uczuć, oraz kwestia zależności między inicjacją religijną a rozwojem moralnym.

Metodologia pedagogiki religii

Bogusław Milerski — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: pedagogika religii to dyscyplina naukowa, której zadaniem jest opracowanie teorii edukacji religijnej (nauczania i wychowania religijnego) i socjalizacji religijnej w różnych środowiskach społecznych – rodziny, Kościoła, szkoły, subkultur, grup rówieśniczych (dzieci, młodzież, dorośli, seniorzy), pracy i wolontariatu. dyscyplina ta pro-wadzi badania teoretyczno-systematyczne, historyczne, porównawcze, teologiczno-filozoficzne, empiryczne o charakterze ilościowym i jakościowym. o wiarygodności pedagogiki religii jako nauki decyduje metodologia – wiedza o prowadzeniu badań naukowych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: na gruncie pedagogiki religii po-wstało wiele koncepcji, które – w zależności od przyjmowanej orientacji teoretycznej – wykorzystywały właściwe dla tej orientacji metody badawcze, i to zarówno w zakresie metod pozyskiwania danych, jak i sposobów ich analizy. Metodologii nie można sprowadzić do metodyki badań. Metodologia obejmuje spektrum kwestii związanych z procesem badawczym.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: przedmiotem badań pedagogiki religii są procesy edukacji i socjalizacji religijnej ujmowane zarówno w kontekście relacji interpersonalnych, jak i warunkujących te relacje mechanizmów społecznych. nauczanie i wychowanie religijne odnoszą się bezpośrednio do: 1) interakcji międzyludzkich, 2) uwarunkowań społecznych, kulturowych i politycznych, 3) ingerencji czynnika nadnaturalnego (objawienie). z kolei w metodologii prowadzonych badań można wyróżnić zarówno podejście obiektywne, jak i podejście interpretacyjne.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: pedagogika religii jako dyscyplina naukowa zwraca się w kierunku procesów edukacji i socjalizacji religijnej w różnych środowiskach i kontekstach kulturowo-społecznych. wykorzystuje do tego metody charakterystyczne dla badań teologicznych, humanistycznych i społecznych, dlatego że wszystkie one posługują się podobną i teoretycznie wyrafinowaną metodyką badań.

Psychologiczne uwarunkowania pedagogiki religii

Ewa Gurba — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Psychologia religii to dyscyplina psychologii, której przedmiotem jest poznanie religijności człowieka. Jej zadanie to do-starczanie opisu i wyjaśnienia przekonań, przeżyć i zachowań religijnych człowieka (Szymołon, 2006; Talik, 2013). W tym celu opiera się na wiedzy z zakresu rozwoju człowieka oraz charakterystykach takich proce-sów psychicznych, jak poznanie, uczucia czy kompetencje społeczno-moralne. Dorobek psychologii rozwojowej oraz psychologii religii stanowi zatem podstawę opracowania zasad wychowania religijnego w różnych okresach życia człowieka.

ANALZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Badania eksperymentalne nad przeżyciami religijnymi prowadzone przez Külpe, ucznia Wundta, założyciela pierwszego laboratorium psychologicznego w Lipsku (1879), uznane mogą być za początki psychologii religii, aczkolwiek za umowną datę narodzin psychologii religii przyjmuje się rok 1899, datę wydania książki e.d. Starbucka Psychology of Religion: An Empirical Study of the Growth of Religious Consciousness. W ramach poszczególnych koncepcji psychologicznych (behawioryzm, psychologia głębi, psychologia humanistyczna) odmiennie definiowano religijność człowieka i psychologię religii. Od początku XX w. psychologia religii rozwija się w obrębie dwóch zasadniczych nurtów badań nad doświadczeniem religijnym oraz rozwojem religijności.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W psychologicznych koncepcjach człowieka uwzględniających zarówno jego biologiczną, jak i duchową sferę życia, autorzy odwołują się do religijności i jej znaczenia dla rozwoju i zdrowia psychicznego człowieka. Do dorobku psychologii religii, a także psychologii rozwojowej i psychologii ogólnej odwołują się działania pedagogiczne zogniskowane na wychowaniu religijnym człowieka.

RFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Można wskazać dwa obszary wiedzy psychologicznej, do której odwołuje się pedagogika religii. Są to: (a) wiedza o przekonaniach, przeżyciach i zachowaniach religijnych (psychologia religijności), (b) wiedza o prawidłowościach rozwojowych, w tym rozwoju religijnego (psychologia rozwojowa). Pierwsza z nich wskazuje na znaczenie sfery religijności w życiu człowieka, uzasadniając potrzebę pedagogicznych oddziaływań skierowanych na jej rozwój, a druga, dostarczając wiedzy o możliwościach i ograniczeniach rozwojowych oraz specyfice rozwoju religijnego w poszczególnych etapach życia człowieka, umożliwia pedagogice religii zastosować skuteczne sposoby oddziaływań dydaktycznych i wychowawczych. Spojrzenie na człowieka z szerokiej, holistycznej perspektywy, która pozwala ujrzeć w nim nie tylko biologiczny i historyczny czy kulturowy byt, ale także, a może przede wszystkim wartość jego osoby, wymaga uwzględnienia sfery duchowości oraz religijności. Ten punkt widzenia obecny jest w personalizmie chrześcijańskim, aczkolwiek nie tylko, bowiem uwzględniają go również te antropologie, w których podkreślana jest zdolność człowieka do przekraczania własnych granic i odnoszenia się do szeroko rozumianej transcendencji. Niezależnie od źródeł wyłaniania się tej zdolności może ona być rozwijana i kształtowana różnorodnymi drogami opierającymi się na odmiennych mechanizmach psychologicznych, z uwzględnieniem możliwości i ograniczeń rozwojowych człowieka. Najogólniej stwierdzić można, że są to takie mechanizmy, jak: uczenie się, nauczanie, naśladowanie, modelowanie, które z kolei rozgrywają się na materiale spostrzeżeń, myśli, uczuć i zachowań. wskazane mechanizmy psychologiczne stanowią podstawę działań pedagogicznych, które wyrastają z przyjętego systemu wartości oraz celów wychowania. Działania wychowawcze odnoszące się do sfery przeżyć i zachowań religijnych stanowią obszar pedagogiki religii, dlatego czerpie ona z wiedzy psychologicznej dotyczącej rozwoju, w tym rozwoju religijnego, oraz wiedzy o procesach i mechanizmach psychicznych, a szczególnie dotyczącej specyfiki przeżycia religijnego.

Podstawy aksjologiczne pedagogiki religii

Krzysztof Stachewicz, Zbigniew Marek — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Aksjologia to nauka rozwijana w obrębie filozofii, a zajmująca się badawczo wartościami. Synonimicznie mówimy o ogólnej teorii wartości. Greckie słowo aksios oznacza to, co ważne, godne, wartościowe, słuszne, warte trudu. Aksjologia jest więc źródłową nauką badającą ten fenomen ludzkiego doświadczenia, obejmujący różne przestrzenie życia. Choć w sensie ścisłym jest nauką filozoficzną, to jednak badania aksjologiczne otwarte są na analizy w ramach nauk humanistycznych (literaturoznawstwo, teoria i historia sztuki, historia kultury, teologia) i społecznych, by wspomnieć socjologię, ekonomię, psychologię czy pedagogikę. Termin aksjologia jest też przywoływany w kontekstach potocznych na oznaczenie grupy wartości organizującej określoną przestrzeń życiową.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W myśli starożytnej czy średniowiecznej posługiwano się raczej kategorią dobra, piękna oraz transcendentalnych cech bytu (transcendentalia). Pojęcie wartości to twór nowożytny; było pierwotnie stosowane w ramach ekonomii politycznej (Adam Smith), a następnie przeniesione zostało na grunt filozofii (Immanuel Kant, Friedrich Nietzsche). Aksjologia jako teoria wartości pojawiła się w obrębie neokantyzmu (szkoła badeńska), który poszukiwał ugrunto-wania dla powinności oderwanej w tej tradycji filozoficznej od bytu (rozszczepienie sein-sollen). Najbardziej spójną postać nadali jednak aksjologii fenomenolodzy (Edmund Husserl, Max Scheler, nicolai Hartmann, Dietrich von Hildebrand, Roman Ingarden), osadzając istnienie wartości w specyficznym doświadczeniu aksjologicznym. Fenomenologiczna teoria wartości odwołuje się zatem do doświadczeń, w których świadomość odsłania, konstytuuje wartości i odczytuje ich powinnościowy, zobowiązujący do jakiegoś działania charakter. Dzięki temu „wartość” staje się kategorią nie tylko ontologiczną czy epistemologiczną, ale i egzystencjalną, mającą przełożenie na etykę, estetykę czy pedagogikę.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Aktualne dyskusje dotyczące aksjologii, a toczące się w filozofii dotyczą zasadności tej nauki i jej statusu metodologicznego. Po dwudziestowiecznej krytyce pojęcia „wartość” (Martin Heidegger, egzystencjalizm, neopozytywizm etc.) wielu myślicieli odrzuca zasadność stosowania tej kategorii na gruncie etyki, estetyki etc. Wydaje się jednak, że termin „wartość” posiada spory potencjał tak teoretyczny, jak i praktyczny, co jest wyraźnie widoczne na gruncie choćby nauk pedagogicznych. Aksjologia jawi się jako ważna i w dużej mierze niezbywalna z punktu widzenia wielu nauk refleksja nad wartościami.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Aksjologia jako nauka filozoficzna posiada wiele implikacji dla badań tak w zakresie nauk humanistycznych (teologia, literaturoznawstwo, teoria i historia sztuki), jak i społecznych (socjologia, psychologia, pedagogika, katechetyka). w niektórych nurtach filozoficznych działa to w obie strony, tzn. badania aksjologiczne przyjmują ustalenia odnośnie do wartości wypracowane w ramach wskazanych nauk. Wydaje się, że interpretacja wielu fenomenów w ramach pedagogiki religii może twórczo przebiegać tylko poprzez ścisłą współpracę z aksjologią. Wynika to z niezbywalności doświadczenia wartości także, a może przede wszystkim, w sferze religijnej. Ustalenia z zakresu aksjologii jako ogólnej teorii wartości jawią się jako dobra płaszczyzna do wypracowania teorii wartości religijnych stanowiących jeden z teoretycznych fundamentów dla pedagogiki religii.

Pedagogika religii w relacji do szkolnego nauczania religii

Kazimierz Misiaszek — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Szkolne nauczanie religii jest procesem dydaktycznym (nauczanie i wychowanie), który wspomaga określenie tożsamości osobowej, społecznej i religijnej ucznia, jak i odkrywanie znaczenia religii w kulturze oraz jej doskonalenie z punktu widzenia chrześcijańskiego.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Historia nauczania religii, rozpoczęta w okresie oświeceniowych reform edukacyjnych, ujawnia jego znaczenie wychowawcze, jak i zarazem konfliktowy charakter w zakresie kompetencji edukacyjnych państwa i Kościoła. Rozwój nauczania religii wskazuje na dążenie do określenia jego istoty poprzez uwydatnienie podobieństw i różnic między lekcją religii i katechezą parafialną.

PORBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W Europie istnieją różne koncepcje szkolnego nauczania religii: wyznaniowe, ponadwyznanione, pozawyznaniowe, mieszane. Charakter szkolnego nauczania religii wyraża się w pełnym i integralnym przekazie wiedzy religijnej, personalistycznym charakterze wychowania oraz w związkach z kulturą. Kulturowe zorientowanie lekcji religii ma ukazywać chrześcijaństwo jako fundament kultury europejskiej.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA ZWNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: W obecnym stanie kryzysu cywilizacyjnego Europy istnieje potrzeba silniejszego zaakcentowania roli wychowania zarówno w szkole, jak i w nauczaniu religii, a związku z tym zwrócenie uwagi na pogłębienie kompetencji zawodowych nauczyciela religii.

Pedagogika religii w tradycji polskich wyznawców islamu

Michał Łyszczarz — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Pedagogika religii w islamie czerpie bezpośrednio ze źródeł tradycji religijnej. Przedstawia się w niej postać proroka Muhammada jako godny naśladowania wzór postępowania i najwyższy autorytet wychowawczy.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: W części historycznej problemu przybliżono genezę osadnictwa oraz specyfikę modelu religijności Tatarów. Następnie omówiono główne założenia oświaty religijnej: tradycyjnej, prowadzonej przez imamów, a po 1918 r. zinstytucjonalizowanej i powiązanej z państwowym systemem edukacji. Po 1945 r. lekcje religii były prowadzone w sposób nieformalny, ograniczony do kilku ośrodków. Na początku lat 90. nastąpiło ożywienie działalności, ponieważ przestały obowiązywać ograniczenia administracyjne, a także nawiązano współpracę ze środowiskiem tzw. nowych muzułmanów, w którym dominowali Arabowie.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W prowadzonych analizach zostanie zaprezentowany model edukacji religijnej młodych muzułmanów w Polsce. Ponadto przybliżone będą treści dydaktyczne nauczania religijnego.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA ZWNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Hasło wieńczy podsumowanie, w którym zarysowano perspektywy edukacji muzułmańskiej w Polsce.

Pedagogika religii w tradycji teologii chrześcijańskiej

Stanisław Chrobak — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Najczęściej – jak stwierdza Jerzy Bagrowicz – przez pedagogikę religii (religijną) rozumie się dziś dyscyplinę naukową usytuowaną na pograniczu pedagogiki i teologii, zajmującą się analizą potencjału edukacyjnego religii oraz teorią i praktyką wykorzystania go w różnych środowiskach wychowawczych; kierunek myśli pedagogicznej podkreślający znaczenie religii dla całościowego wychowania człowieka.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Pojęcie „pedagogika religii”, jako nazwę dziedziny łączącej zakres badań teologii i pedagogiki, wprowadził niemiecki teolog i filozof Max Reischle. Jeśli chodzi o konkretną definicję „pedagogiki religii” czy też różne definicje, to zależą one od wcześniej przyjętych założeń interpretacyjnych określeń „religia” i „pedagogika”. Zadania pedagogiczno-religijne mają swoje osadzenie nie tylko w teorii, ale także i w praktyce, która opierając się na badaniach empirycznych, pozwala na opis ustawicznie pojawiających się nowych zjawisk społeczno-religijnych i ich ocenę.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Odróżnianie teologii i pedagogiki religii wymaga określenia ich zakresu badań oraz form współdziałania. Dla pedagogiki religii (religijnej), oprócz źródeł objawionych i eklezjalnych, istotne są inne uwarunkowania, do których należą: wizja człowieka, a więc podstawy antropologiczne, prawa rządzące wszechstronnym rozwojem jednostki, wizja życia społecznego, uwarunkowania cywilizacyjno-kulturowe.

REFLEKSJE SYSTEMATYCZNE Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Współcześnie pedagogikę religii uważa się za subdyscyplinę naukową usytuowaną na pograniczu pedagogiki i teologii. również w sensie językowym pojęcie „pedagogika religii” zawiera w sobie dwa człony: „pedagogika” i „religia”. Pedagogika religii poszukuje zatem punktów styczności, a więc wspólnych dla pedagogiki i teologii pojęć oraz zadań, których analiza domaga się podejścia interdyscyplinarnego. Każda z tych dyscyplin naukowych służy bardzo ważnej sprawie: integralnemu wychowaniu człowieka w duchu chrześcijańskim.

Socjologiczne uwarunkowania pedagogiki religii

Janusz Mariański — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Socjologia religii, dla której konstytutywnym terminem jest pojęcie religia, właściwymi sobie metodami bada procesy religijne zachodzące w społeczeństwach. Przedmiotem tych badań są fakty religijne (rozumiane jako stan) i zachodzące procesy, a także ich powstawanie, przebieg i zanikanie. Analizuje też wyobrażenia i postawy wobec Boga, prawd wiary oraz wpływ wiary na religijne i świeckie dziedziny życia społecznego i indywidualnego. W przypadku pedagogiki religii bada zachodzące zmiany, które dotyczą miejsca przyznawanego religii w procesach wychowania. Socjologiczne teorie religii oraz teorie przemian religijności wspomagają budowanie pedagogicznych koncepcji udziału religii w procesach objaśniania sensu ludzkiego życia.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Socjologia wiąże pozycję i rolę religii w społeczeństwie z funkcjonowaniem osoby. wpływ na współczesną socjologię religii wywarły prace E. Durkheima, M. Webera i T. Parsonsa. W Polsce wpływ na rozwój socjologii religii miały prace F. Znanieckiego i jego uczniów z tzw. szkoły analitycznej. Przedstawiciele socjologii religii zwracają uwagę na takie zjawiska, jak: transformacja społeczno-kulturowa społeczeństw, rozluźnienie więzi z parafią, przerzucanie odpowiedzialności za edukację religijną z rodzin na Kościół i szkolną katechezę, wpływy kultury masowej (propagowanie postaw liberalnych, relatywistycznych, indywidualistycznych i subiektywistycznych), spadek siły oddziaływania instytucji dotychczas odpowiedzialnych za socjalizację religijną (rodziny, Kościoła, szkolnej katechezy), upatrując w nich źródło występujących kryzysów religijnych. Współcześnie socjologia religii jest rozumiana jako jedna z ważnych subdyscyplin socjologii ogólnej (socjologia szczegółowa), która zajmuje się religijnymi aspektami społeczeństwa i społecznymi wymiarami religii.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Empiryczna socjologia religii poprzez swoje badania uwrażliwia wszystkie podmioty edukacyjne na nowe zjawiska religijne i kościelne, zmieniające się ustawicznie w nowych uwarunkowaniach społeczno-kulturowych.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Socjalizacja religijno-moralna w warunkach przechodzenia od tradycji do ponowoczesności jest utrudniona, ale nie została zaniechana czy radykalnie zredukowana. Sytuacja ta wymaga troski nie tylko o rozwój społeczno-ekonomiczny, ale i duchowy, poprzez kształtowanie wartości i norm religijno-moralnych.

Kulturowe uwarunkowania pedagogiki religii

Jan Perszon — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Religia jest przejawem społecznej natury człowieka. zawsze wyraża się w kulturze i poprzez kulturę, choć ani się z nią nie utożsamia, ani nie może być do niej zredukowana. oznacza to, że związki zachodzące między religią i kulturą są czymś oczywistym, a zajmowanie się nimi koniecznością.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Na przestrzeni dziejów trwa spór o zachodzące zależności między religią (religiami) a kulturą. po-śród wielu teorii objaśniających związki zachodzące między tymi rzeczywistościami należy zwrócić uwagę na teorię uniwersalną. wyróżniono w niej dwa podstawowe modele relacji religii i kultury. Model opozycji (filozofia starogrecka, naturalizm, materializm, pozytywizm, scjentyzm, niektórzy przedstawiciele postmodernizmu) podkreśla konflikt religii i racjonalnie pojmowanej kultury. Model dopełniania się (neutralnego lub kooperacyjnego) religii i kultury przyjmowali myśliciele chrześcijańscy (Augustyn, Tomasz z Akwinu), dostrzegający komplementarność objawienia i ludzkiego poznania (filozofii). do tych uwag dopowiedzmy, że relacje zachodzące między religią a kulturą są płynne i dynamiczne, a tym samym zmienne.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: zachodząca współcześnie trans-formacja kultury oraz koegzystującej z nią religii powoduje, że wiodące środowiska opiniotwórcze radykalnie odrzucają roszczenia do prawdy i zdolność ludzkiego rozumu do jej poznania. wszystko to staje się sporym wyzwaniem dla pedagogiki religii, wrażliwej na zmiany kulturowe. Korzystając ze źródeł religijnych (teologicznych) oraz nauk społeczno-humanistycznych, podejmuje ona próby ułatwienia człowiekowi rozumienia siebie i całej rzeczywistości.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: istotnym elementem odkrywania kulturowych i religijnych uwarunkowań jest dążenie do wykreowania na podstawie źródeł humanistycznych i teologicznych konkretnej teorii nauczania (przekazu wiedzy) oraz integralnej formacji i rozwoju duchowego człowieka. winna ona zakładać takie ukierunkowanie oddziaływań wychowawczych, by umożliwiały one osobie odkrywanie w Bogu sensu życia i tym samym dawały jej swoiste „instrumentarium” do integralnego jej rozwoju.

Etyczne podstawy pedagogiki religii

Leszek Waga — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Etyka pedagogiki religii to część przedmiotu zainteresowań pedagogiki religii, dotycząca zagadnień etycznych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Obecność zagadnień etycznych jest w pedagogice religii uzależniona od sposobów jej pojmowania: jako nauki religiologicznej, teologicznej, katechetycznej (pedagogika katechetyczna) lub pedagogicznej (pedagogika chrześcijańska, pedagogika katolicka, pedagogika otwarta).

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: Bez względu na odmienności w rozumieniu pedagogiki religii, zagadnienia etyczne analizowane w jej obrębie są często wiązane z ideami wychowawczymi: chrystocentryzmu, moralizmu chrześcijańskiego, personalizmu oraz humanizmu chrześcijańskiego.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Pedagogika religii, podobnie jak etyka, podejmuje problematykę metaetyczną w zakresie swych podstaw (normatywnego lub empirycznego charakteru); podobnie też prezentuje własne zagadnienia etyczne (podejście: nomologiczne, aksjologiczne, aretologiczne oraz egzemplaryczne).

Cele i zadania pedagogiki religii

Jarosław Michalski — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: pedagogika religii jest dyscypliną naukową i nurtem badań podejmującym zagadnienia praktyki i teorii szeroko pojętych procesów edukacji oraz socjalizacji religijnej. Jej przedmiotem jest przygotowywanie teorii nauczania i wychowania religijnego w różnych środowiskach wychowawczych.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: pedagogika religii powstała na początku XX w. jako wynik sporów i refleksji dotyczącej rzetelnej analizy wychowania i socjalizacji religijnej. Rozwój nowoczesnych metod nauczania w dydaktyce i studia nad psychologią rozwojową prowadziły ku przełamywaniu jednostronnego powiązania pedagogiki religii z jej teologiczną orientacją i wzbogaceniu wiedzy pedagogicznej. Wynikiem tych procesów było powstanie pedagogiki religii jako pogłębionej analizy wychowania i socjalizacji religijnej biorącej pod uwagę różnorodność racji w tym obszarze.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: należy pamiętać, iż pedagogika religii jest dyscypliną naukową i nurtem badań podejmującym zagadnienia praktyki i teorii szeroko pojętych procesów edukacji i socjalizacji religijnej. Współcześnie – w polskiej rzeczywistości – jest ona definiowana w trzech kategoriach:
• jako nauka pomocnicza względem teologii wytwarzająca wiedzę stosowaną;
• jako nauka teologiczna i pedagogiczna wytwarzająca wiedzę stosowaną i podstawową;
• jako nauka pedagogiczna wytwarzająca wiedzę stosowaną i podstawową.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I EKOMENDACJAMI: pedagogika religii wskazuje nie tyle na jasno zdefiniowaną dyscyplinę naukową, ile na swoisty przedmiot badań, a więc na procesy szeroko pojętej edukacji i socjalizacji religijnej oraz związane z nimi zadania badawcze wyznaczane przez przyjętą wizję człowieka, społeczeństwa, a także Kościoła, od których nie może abstrahować ani pedagogika, ani teologia. Zarazem jednak pedagogika religii, o czym świadczą tendencje rozwojowe, nie chce ograniczać się wyłącznie do teorii określonej praktyki (do statusu nauki stosowanej), lecz dąży do opracowania bardziej bądź mniej ogólnych teorii całego kompleksu zjawisk związanych z edukacją religijną i jej uwarunkowaniami, korzystając z nauk empirycznych oraz teologicznych.

Antropologiczne uwarunkowania edukacji religijnej

Wojciech Cichosz — śro, 16 gru 2020 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Antropologia jako dyscyplina naukowa zajmuje się człowiekiem w sposób całościowy i integralny. Podejście holistyczne zapewnia wskazanie i zharmonizowanie ze sobą elementów biologicznych bytu ludzkiego oraz uwarunkowań kulturowych, w których człowiek rodzi się, wychowuje, a następnie współtworzy kulturę.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Termin „antropologia” pojawił się po raz pierwszy w pracy M. Hundta Anthropologium de hominis dignitate, natura et proprietatibus (1501). Jako dyscyplina naukowa antropologia wyłoniła się pod koniec XVIII w. początkowo ograniczała się do problematyki klasyfikacji ras ludzkich (F. Bernier – wiek XVII, K.R. Darwin – 1871, E. Dubois – 1892). W Polsce rozwój antropologii zapoczątkowali w XIX w. W. Surowiecki, J. Majer i I. Kopernicki, a w wieku XX znacząco rozwinęli ją m.in. K. Stołyhwo, J. Czekanowski, J. Mydlarski i E. Loth. W rozwoju antropologii na obszarze edukacji, w tym również religijnej, znaczące miejsce zajmuje S. Kunowski.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: W dyskursie o antropologicznych uwarunkowaniach edukacji religijnej zwraca się uwagę na sposób pojmowania antropologii. Może ona mieć charakter antropologii fizycznej, filozoficznej, kulturowej, biblijnej, religijnej i wreszcie społecznej. Współcześnie w edukacji, mimo redukcjonistycznych tendencji w postrzeganiu człowieka, zdaje się dominować holistyczne ujmowanie antropologii.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Edukacja religijna znacząco wykorzystuje antropologię, zwłaszcza że obie dotyczą człowieka z różnymi jego uwarunkowaniami – zarówno ograniczeniami, jak i możliwościami. Postuluje zatem konieczność dostrzegania i rozwijania takich zdolności, jak: bios (potencjał biologiczny, na czele z temperamentem i charakterem), agos (środowiska wychowawcze), etos (system wartości), logos (krytyczne i trzeźwe myślenie), a także los człowieka (jego nieuchronność, eschatologia). Edukacja religijna postrzega osobę w szerokim kontekście antropologicznym, wychodząc od egzystencjalnego „jestem” (łac. sum) i kierując się w stronę dynamicznego „staję się” (łac. sursum – w górę, wyżej). W procesach edukacyjnych szczególnego znaczenia nabiera religia, która ułatwia odkrycie sensu życia oraz zwraca (ukierunkowuje) osobę ku transcendencji. Na tej drodze proces kształcenia zorientowany jest na wymiar religijny i odniesie-nie do hierarchii wartości – od dóbr doczesnych, poprzez duchowe, ku absolutnym.

Pedagogika religii i edukacja religijna w Europie

Ulrich Riegel — czw, 20 gru 2012 00:00:00 +0100

DEFINICJA POJĘCIA: Edukacja religijna w szkołach państwowych w Europie Zachodniej jest złożonym zagadnieniem. Niektóre kraje nie nauczają religii w szkołach państwowych, a w innych jest ona przedmiotem szkolnym, ale realizuje odmienne cele, obejmuje różne treści, inaczej definiuje rolę nauczyciela itp. Z perspektywy pojęciowej można wyróżnić trzy modele edukacji religijnej, będące przedmiotem niniejszej analizy.

ANALIZA HISTORYCZNA POJĘCIA: Analiza edukacji religijnej zostanie przeprowadzona dla następujących krajów Europy Zachodniej: Niemcy, Anglia, kraje nordyckie, Szwajcaria i Francja.

PROBLEMOWE UJĘCIE POJĘCIA: E Europie Zachodniej edukacja religijna najczęściej odbywa się w ramach jednego z trzech modeli. W modelu wyznaniowym religia nauczana jest z perspektywy konkretnej wspólnoty religijnej, co umożliwia uczniom kontakt z doktryną i praktykami religijnymi tej wspólnoty. W modelu ponadwyznaniowym uczniowie zapoznają się z całym wachlarzem odmiennych tradycji religijnych z neutralnego punktu widzenia, a wiedza zdobyta dzięki uczestnictwu w tym przedmiocie kształtuje ich postawę wobec różnorodności religijnej. Model dialogiczny umożliwia dialog pomiędzy odmiennymi światopoglądami religijnymi i świeckimi podczas lekcji religii, co pozwala uczniom na dokonanie krytycznej refleksji dotyczącej ich uprzedzeń wobec religii oraz wy-pracowanie postawy szacunku i tolerancji wobec różnych wyznań.

REFLEKSJA SYSTEMATYCZNA Z WNIOSKAMI I REKOMENDACJAMI: Analiza sposobu nauczania religii w wybranych krajach europejskich, takich jak Niemcy, Anglia, kraje nordyckie, Szwajcaria czy Francja, umożliwia wysnucie dwóch wniosków: po pierwsze, trzy tradycyjne modele nauczania tego przedmiotu są realizowane kontekstowo i reprezentują idealne typy w sensie weberowskim. Po drugie, wyznaniowa edukacja religijna w coraz większym stopniu jest zastępowana edukacją ponadwyznaniową i dialogiczną.