Tom XVI: Socjologia i psychologia polityki

Redaktorzy serii: 
Wit Pasierbek, Bogdan Szlachta

Redaktor tomu:
Krzysztof Łabędź

WPROWADZENIE

Polityka, złożona i wieloaspektowa sfera ludzkiej działalności, o trudnym do precyzyjnego i jednoznacznego określenia zakresie, jest przedmiotem badanym przez uprawiających wiele subdyscyplin zaliczanych do dwóch dziedzin nauki – tak przez uczonych przypisywanych do dziedziny nauk humanistycznych, reflektujących m.in. o historii politycznej i filozofii politycznej, jak i przez uczonych uprawiających nauki społeczne, nie tylko przez ekonomistów, ale także przez prawników (zwłaszcza konstytucjonalistów, badaczy prawa międzynarodowego publicznego i zajmujących się naukami o państwie i prawie) i medioznawców, a nawet naukowców podejmujących tematy z zakresu teologii polityki. Wszystkie te subdyscypliny dążą do opisu i wyjaśnienia różnorodnych uwarunkowań polityki oraz wskazania jej wpływu na różne sfery życia. Jednak biorąc pod uwagę, że podmiotami działań politycznych są ludzie kierujący się określonymi motywami, będący członkami różnych zbiorowości i przez nie ukształtowani, można stwierdzić, że najbardziej znaczącymi dla poznania polityki są subdyscypliny, którym poświęcony jest niniejszy tom „Słowników Społecznych”.

     Socjologię polityki, zajmującą się społecznymi determinantami i społecznymi skutkami działań politycznych, niektórzy utożsamiają wręcz z nauką o polityce; psychologia polityki zaś bada uwarunkowania psychologiczne działań politycznych, które bezpośrednio decydują o charakterze tych działań, oraz skutki takich działań dla psychiki ludzkiej. Warto w tym miejscu przytoczyć słowa Stanisława Ossowskiego, należącego do nurtu humanistycznego w socjologii: „Zjawiska, procesy i rzeczy, którymi zajmują się nauki społeczne, stanowią przedmioty tych nauk wyłącznie jako korelaty świadomości” (S. Ossowski, O osobliwościach nauk społecznych, Warszawa 1962, s. 10). Przedmiotem badań są myślący i czujący ludzie i to ich myśli, uczucia, stany i predyspozycje psychiczne wpływają na kształt zjawisk i procesów społecznych, a ich analiza i wyjaśnianie nie są możliwe bez uwzględnienia znaczenia, jakie mają dla działających jednostek (takie postępowanie za Florianem Znanieckim określa się mianem współczynnika humanistycznego).

     Obydwie subdyscypliny należą do dziedziny nauk społecznych, mają też charakter interdyscyplinarny, korzystają bowiem z dorobku wielu innych nauk, także przyrodniczych. Należą do nauk empirycznych, choć niekiedy wykorzystują dorobek nauk formalnych (aksjomatycznych). Można też uznać, że są naukami nomotetycznymi (mimo że nie wszyscy tak sądzą), przy założeniu, że formułowane przez nie prawidłowości mają charakter statystyczny czy probabilistyczny. Są jednocześnie naukami podstawowymi (teoretycznymi) i stosowanymi (praktycznymi).

     W ramach socjologii polityki i psychologii polityki, podobnie jak w innych dyscyplinach zaliczanych do nauk społecznych, istnieje wielość teorii wyjaśniających na różne sposoby te same zjawiska. W większości można je uznać za komplementarne wobec siebie, choć nie dotyczy to wszystkich, a różnice mogą wynikać z przyjmowania odmiennych założeń ontologicznych czy też różnych wartości. Postępująca fragmentaryzacja nauki oraz kształtowanie się wielu subdyscyplin szczegółowych powodują, że coraz trudniejsze jest formułowanie teorii integrujących.

     Badania prowadzone w ramach zajmujących nas w niniejszym tomie subdyscyplin, podobnie jak w przypadku innych nauk społecznych, związane są z wieloma ograniczeniami, z których zasadnicze można przedstawić, korzystając ponownie z dorobku Ossowskiego piszącego o „osobliwościach nauk społecznych” (w kontekście odróżniania ich od nauk przyrodniczych). Jedną z tych cech jest szczególny wpływ uzyskiwanych rezultatów na badaną rzeczywistość społeczną. Dobrym tego przykładem mogą być samorealizujące się i samounicestwiające się prognozy, czyli sytuacja, w której ludzie pod wpływem wyników badań podejmują działania, których nie podjęliby w normalnych okolicznościach. Również sam proces badawczy wywiera szczególny wpływ na badaną rzeczywistość, co powoduje m.in. trudności przy dokonywaniu powtórnego badania – ta sama zbiorowość czy jednostka nie jest już taka sama jak przed pierwszym badaniem. Paradoksalne są sytuacje, w których ludzie poddani wielokrotnym badaniom mają już „wyuczone” odpowiedzi czy reakcje.

     Kolejną cechą charakterystyczną nauk społecznych są szczególne kulturowe i historyczne uwarunkowania zjawisk i procesów społecznych, co można rozpatrywać w powiązaniu z bardzo istotnym stwierdzeniem o niekumulatywnym rozwoju nauk społecznych (co zbliża je raczej do sztuki niż nauki sensu stricto).

     Inny problem dotyczy szczególnych trudności w stosowaniu standaryzowanych technik badawczych. Dobrym przykładem mogą być pytania zamknięte w kwestionariuszu ankiety – dwaj respondenci wybierający tę samą odpowiedź niekoniecznie mają to samo na myśli, a ponadto kafeteria odpowiedzi może nie zawierać odpowiedzi zgodnej z poglądami respondenta. Zastosowanie tego samego narzędzia badawczego do badania różnych osób czy zbiorowości zawsze rodzi wątpliwości, czy jest ono adekwatne w każdym przypadku.

     Ostatnia z wymienianych tu cech nauk społecznych to konieczny udział doświadczenia wewnętrznego badacza przy interpretacji wyników, a właściwie w całym procesie badawczym, począwszy od podjęcia określonej problematyki. Badacz ma bowiem określone poglądy, emocje, doświadczenia, wierzenia itd., których wpływu na przebieg badań i ich rezultaty może nawet sobie nie uświadamiać. Wokół tego problemu toczy się jeden z zasadniczych sporów metodologicznych, a mianowicie: czy możliwe jest zachowanie obiektywizmu w procesie badawczym, czy wpływ sądów wartościujących jest nieunikniony. Występują przy tym dwa stanowiska: obiektywistyczne, uznające, że wartościowania można uniknąć, i wartościujące, stwierdzające, że wpływu sądów wartościujących nie można uniknąć. W ramach tego drugiego uważa się, że wpływu wartościowania nie należy ukrywać, ale trzeba go ujawniać i nadawać mu świadomy charakter.

     Hasła prezentowane w niniejszym tomie nie wyczerpują problematyki poruszanej w ramach socjologii polityki i psychologii polityki. Ich tematyka została jednak dobrana tak, by można było pokazać charakter obu subdyscyplin i ich tematy główne.

Tom słownika w wersji polskiej do pobrania: [PDF]