Tom XV: Etyka współczesna

Redaktorzy serii:
Wit Pasierbek, Bogdan Szlachta

Redaktorzy tomu:
Anna Bugajska, Piotr Świercz

WPROWADZENIE

Etyka współczesna, czyli jaka? Podejmując refleksję nad kształtem tomu, który oddawany jest do rąk Czytelników, zespół redakcyjny stanął przed nie lada wyzwaniem. Z jednej strony, istnieją klasyczne, nazwane i dobrze opisane tradycje etyczne oraz problemy, z którymi ludzkość zmaga się w każdym pokoleniu. Z drugiej, nowsze konteksty technologiczne i społeczne wyłaniają szereg nowych pytań i problemów, a nurty nowej humanistyki mają wpływ na formułowanie odpowiedzi etycznej oraz na krytyczną recepcję i przepracowanie wcześniej już istniejących kategorii. Pojawiają się trendy, których popularność obecnie sprawia, że nie można ich pominąć, a jednocześnie trudno ocenić ich żywotność w skali stuleci. Jakiej etyki potrzebuje współczesność? Jak współczesność kształtuje etykę? Kto powinien tworzyć etykę? I dla kogo?

     Redaktorzy niniejszego tomu w pierwszej kolejności stanęli przed wyzwaniem wyłonienia kategorii etycznych, które nie tylko dałyby się dobrze opisać, ale i wykazywałyby pewną wystarczająco udokumentowaną żywotność. Przeglądając istniejącą literaturę przedmiotu, widać spore zainteresowanie kategoriami związanymi z posthumanizmem, sztuczną inteligencją, biopolityką czy neoliberalizmem, jak również z narracjami, mitami, emocjami czy też – szerzej – nieracjonalnymi źródłami naszych zachowań i sądów moralnych. Nie można jednak wykluczać z dyskusji, tak jak czasami się to czyni, kategorii dobrze znanych, które poddają się nowym analizom w zderzeniu z problemami frapującymi dla dzisiejszych odbiorców i twórców odpowiedzi etycznej. Grono tych ostatnich jest niezwykle szerokie: wraz z indywidualizacją i subiektywizacją widzimy tendencję do przerzucenia odpowiedzialności na każdego człowieka z osobna, człowieka, który często nie posiada wykształcenia filozoficznego i zwykle znajduje się w postawie konsumenta względem proponowanych modeli. Te modele mogą znajdować źródło w rozwoju myśli filozoficznej, ale też w kulturze technologicznej czy korporacyjnej lub we wcześniej zaprogramowanych algorytmach, bańkach mediów społecznościowych czy nawet w kulturze masowej – a więc w strukturze narracji. Etyka zatem znajduje się w samym środku problematyki związanej z kształtem współczesnego świata, a jej przeglądowa znajomość jest konieczna dla krytycznego i samodzielnego funkcjonowania w jego strukturach.

     Na drodze licznych konsultacji ze środowiskiem naukowym w Polsce i za granicą – szczególnie: środowiskiem filozoficznym, politologicznym, psychologicznym, religioznawczym – została stworzona lista przekrojowa w formie haseł, mających dać przegląd kategorii współczesnej etyki zainteresowanemu czytelnikowi, a autorom umożliwić jak najpełniejsze przedstawienie najważniejszych współczesnych trendów. Obejmuje ona zagadnienia odnoszące się do osoby, jej relacji do ciała i do siebie, zagadnienia religioznawcze, psychologiczne, kwestie subiektywizacji etyki oraz kategorie etyki szczegółowej, dotykające problemów środowiska naturalnego i technologii. Jak podkreślali wszyscy Autorzy – i co warto zaznaczyć w niniejszym wprowadzeniu – nie sposób odnieść się szczegółowo do każdej z proponowanych kategorii w tak niewielkim objętościowo tomie. Są kategorie etyki, których tradycja jest wielowiekowa. Są i takie, które mają krótszy staż, ale obejmują szereg szczegółowych problemów, z których już sam wybór nadawałby się na książkę. Są kategorie tematycznie tak obszerne, że takie streszczenie wymaga nie lada sztuki, aby nie doszło do uproszenia czy redukcji. Wiele z kategorii wymaga dużej delikatności i wyczucia w prezentacji wybranych zagadnień, umiejętności trafnej diagnozy obecnej sytuacji oraz naszkicowania odpowiedzi na pytanie: quo vadis, etyko? A, co za tym idzie: quo vadis, człowieku?

     W rezultacie Czytelnik otrzymuje tom, w którym dialogują i współgrają głosy specjalistów, nierzadko o zacięciu interdyscyplinarnym, gdzie przecinają się refleksje nad klasycznymi kategoriami i eksperymentami w ramach budowania odpowiedzi etycznej. Autorzy reprezentują różnorodne ośrodki z całej Polski: Uniwersytet Ignatianum w Krakowie, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Jana Pawła II w Krakowie, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Uniwersytet im. Jana Długosza w Częstochowie, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet Śląski, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Dolnośląski DSW we Wrocławiu oraz Akademię Kujawsko-Pomorską w Bydgoszczy. Ich refleksja jest bogata, zróżnicowana tematycznie i stylistycznie, a hasła pomyślane są i zrealizowane z perspektywy współczesnych obserwatorów i komentatorów rzeczywistości. Pomimo tej samej struktury haseł Autorzy przyjmują indywidualny styl, przyczyniający się również do konstrukcji argumentu – szczególnie w częściach rekomendacyjnych. Tematyka, zarysowana w spisie treści, jest szeroka, a Autorzy poruszają się na spektrum od cnoty do nihilizmu, od personalizmu do naturalizmu, włączając wiele popularnych perspektyw i nurtów, takich jak ekologia, feminizm, emotywizm czy posthumanizm. Szukają odpowiedzi na pytania całkiem nowe, jak i badają adekwatność klasycznych modeli dla dzisiejszego świata.

     Intrygujące jest, jak wielu Autorów podkreśla, że – pomimo istniejącej obszernej, nieraz wielowiekowej dyskusji – jesteśmy wciąż na początku drogi, jeśli chodzi o umiejętność odpowiedzi na pytanie, co to znaczy wieść życie dobre, co jest kompasem moralnym, kim jest człowiek, jak rozumieć pojęcia osoby czy wspólnoty czy jakie są źródła naszych sądów moralnych. Dobry to znak dla debaty i dla rozwoju etyki – ale i sygnał dla Czytelnika, że w niniejszym tomie nie znajdzie gotowych, jednoznacznych odpowiedzi czy rozwiązań dla bolączek współczes­nego świata. Niezależnie od tego, czy debata toczy się już od stuleci czy jakieś zagadnienie ma zaledwie kilka dekad, powraca wrażenie tego, że wciąż wiele przed nami. Jest to konkluzja optymistyczna. Nigdzie nie pada stwierdzenie o kryzysie czy wyczerpaniu się etyki – wręcz przeciwnie: współczesna etyka doświadcza gwałtownego rozwoju i jest świadkiem wielu wyzwań, które potwierdzają jej silne miejsce nie tylko w debacie akademickiej, ale przede wszystkim w doświadczeniu każdego człowieka. Mamy nadzieję, że niniejszy tom będzie dla Czytelnika pomocą i przyczynkiem do refleksji w trudnym, ale i niezwykle ważnym zadaniu budowania etycznej współczesności.

Tom słownika w wersji polskiej do pobrania: [PDF]